Wassily Kandinsky noemde het zijn belangrijkste schilderijen: 10 composities waarin hij leerde om abstract te schilderen. Het zijn 10 werken waarin symboliek een belangrijke rol speelt, maar die vooral gedomineerd worden door een spel tussen vorm en kleur. Hoe moeten wij deze ingewikkelde composities lezen?
Wassily Kandinsky was één van de eerste kunstenaars die abstracte werken ging schilderen. Stapje voor stapje liet hij de herkenbare wereld los (figuratieve kunst) en ging hij zich uitdrukken in kleur en vorm. In 10 schilderijen die hij ‘composities’ noemde, kon hij zijn ideeën het best uitdrukken. De belangrijkste overeenkomst tussen de 10 schilderijen is het gigantische formaat. Kandinsky zag deze 10 werken als de belangrijkste werken van zijn oeuvre en maakte voor iedere compositie vele schetsen en probeersels. Doordat Kandinsky de schilderijen over een periode van bijna 30 jaar maakte, laten ze ontwikkeling van zijn kunst goed zien. In dit overzicht kijken we naar alle tien de schilderijen en helpen we om de vormen, kleuren, symboliek en dynamiek van de werken beter te begrijpen.
Compositie I
Het moet januari 1910 geweest zijn toen Kandinsky zijn eerste compositie schilderde. Centraal op het schilderij staan drie ruiters die gezien worden als een verwijzing naar de apocalyps. Het zijn de ruiters van de overwinning van de antichrist, de honger en de oorlog. Volgens de Bijbel was er een vierde ruiter, maar deze vierde ruiter van de dood ontbreekt op het schilderij. Om de ruiters heen zitten biddende figuren. Hoewel de precieze betekenis van het werk nooit door Kandinsky is uitgelegd, vond hij het een belangrijk werk dat hij door heel Europa stuurde voor exposities. Helaas is het bij bombardementen in 1944 verloren gegaan, waardoor er nu slechts zwart-wit foto’s over zijn.
Compositie II
Ook Kandinsky’s tweede compositie is verloren gegaan in de Tweede Wereldoorlog. Waarschijnlijk schilderde hij dit monumentale werk tegelijkertijd met compositie I in 1910. In het werk staan twee scenes afgebeeld: een catastrofe aan de linkerkant en de ideale wereld aan de rechterkant. Opnieuw zijn ruiters te herkennen (midden onderin) die van de donkere kant met bliksemschichten naar de rechterkant lijken te springen. In de ideale wereld zien we mensen languit op het gras liggen. Vaak is gesuggereerd dat Kandinsky een vloed (zoals in het Bijbelverhaal van Noach) heeft afgebeeld en het hof van Eden (zoals het Bijbelverhaal van Adam en Eva). De tegenstelling tussen gevaar en veiligheid is in ieder geval het belangrijkste thema van dit werk.
Compositie III
In compositie III uit 1910 is dezelfde vormentaal te herkennen, al is de uitwerking hier simpeler, abstracter dan in de eerste twee composities. Opnieuw lijken we naar een ramp te kijken, mogelijk opnieuw een vloed/overstroming. Onderin het werk zien we paarden en figuren die onder lijken te gaan in de grootsheid van de natuur. Ook Kandinsky’s derde compositie is niet bewaard gebleven en verloren gegaan in de Tweede Wereldoorlog. Het kleurenpatroon kunnen we echter invullen dankzij voorbereidende schetsen. De rechterkant moet violet geweest zijn, centraal blauw (water?) en bovenin wit (wolk?). Onderin het werk werd veel geel gebruikt en rood (rechtsonder). Ook dit lijkt te passen bij de uitleg van de overstroming.
Compositie IV
Vanaf compositie IV (1911) volgt Kandinsky de weg die naar abstracte leidt. Hoewel het werk talloze figuratieve elementen heeft: een blauwe berg, een gele berg, bomen, een een regenboog brug, wil Kandinsky dat het werk gelezen wordt als een abstract schilderij. Het schilderij bestaat uit 2 basis- elementen: massa’s en contrasten. Volgens Kandinsky’s kunstfilosofie speelde hij met kleur die buiten de lijnen van de vorm treedt en twee centrale focus-punten in de compositie. Kandinsky probeert om het contrast tussen lijnen en kleurmassa’s in evenwicht te brengen. Hij gebruikt twee zwarte lijnen om de twee focuspunten te scheiden. De dynamiek in het schilderij ontstaat door van middenonder naar rechtsboven en vanmiddenonder naar linksboven beweging the suggereren. Compositie IV is een complex schilderij dat niet meer zoals composities I-III bestaande religieuze verhalen afbeeldt, maar eerdere een reflectie is van Kandinsky’s innerlijke wereld. Het schilderij hangt in de Kunstsammlung van Nordrhein Westfahlen in Düsseldorf.
Compositie V
Over compositie V (1911) heeft Kandinsky gezegd dat het thema ‘wederopstanding’ is, maar dit slechts diende als een uitgangspunt om tot pure schilderkunst te komen. Hoe herkennen we dit thema in het schilderij? Links bovenin zijn een oog en haren te herkennen van een engel die op een trompet blaast (aangegeven in zwarte lijnen en deels blauw ingekleurd) en ook rechts bovenin is een engel te herkennen met een kleinere blauwe met rood-bruine trompet. Het onderste deel van het schilderij is rustiger geschilderd, maar met een beetje goede wil zijn hierin de doden die opstaan te herkennen. Kandinsky was erg te spreken over hoe dit schilderij gelukt was, vanwege het spel tussen kleuren en lijnen. Het schilderij is tegenwoordig onderdeel van een Zwitserse privécollectie.
Compositie VI
Het thema voor compositie VI had Kandinsky al anderhalf jaar in zijn hoofd zitten voordat hij het schilderde in 1913: opnieuw een vloed. Het schilderij heeft drie focuspunten: links het wit-rose vage deel aan het eind van de diagonale strepen, rechts (iets hoger) een rood-blauw ongeorganiseerd deel en daar tussenin (iets lager) het blauwe middelpunt boven een zwarte golf. De hele dynamiek van het schilderij hangt van deze drie punten af. Het geheel geeft een ongeorganiseerde en intense aanblik, door de vele lage oven elkaar heen en het gebruik van donkere harde kleuren. Voor Kandinsky maakte dit schilderij geluid, het waren de tonen die hij voelde bij het woord ‘vloed’, die hij had weergegeven op het doek. Het schilderij moet dus niet gezien worden als een figuratieve afbeelding, maar als een uiting van geluid en emotie. Kandinsky voelde dit vooral door zijn expressieve gebruik van kleuren, die een diepere betekenis voor hem hadden. Het schilderij hangt in de Hermitage in St. Petersburg.
Compositie VII
Compositie VII, ook gemaakt in 1913, laat zien dat Kandinsky nu echt de abstractie heeft bereikt. Het hele werk speelt zich af rondom een groen-zwart ovaal in het midden. Het werk wordt gezien als een samenvoeging van de vier hoofdthema’s uit Kandinsky’s werk in deze periode: wederopstanding, het laatste oordeel, de vloed en het hof van Eden. Maar alle herkenbare onderdelen zijn nu nog verder geabstraheerd. Opnieuw zien we een scheiding tussen het onrustige kwade aan de linkerkant van het schilderij en de het rustige goede aan de rechterkant, waar rechtsonder het hof van Eden is afgebeeld. De belangrijkste beweging in het werk zit van linksonder naar rechtsboven, door een uitgekiend spel tussen vorm, kleur, dynamiek en balans. Deze vier componenten zouden Kandinsky’s abstracte werk blijven bepalen. Compositie VII hangt in het Tretyakov museum in Moskou.
Compositie VIII
Na compositie VII, duurde het 10 jaar voordat Kandinsky zich opnieuw aan een compositie waagde. Hij was terug geweest in Rusland waar hij kennis had gemaakt het suprematisme en werkte ondertussen als docent bij het Duitse Bauhaus. Tussen 1913 en 1923 was het denken van Kandinsky hierdoor erg veranderd. In compositie VIII is vorm opeens belangrijker geworden dan kleur. De compositie bestaat uit een geometrisch spel van lijnen, cirkels en vlakken. Kleur wordt alleen gebruikt om de vormen te benadrukken en de achtergrond is vrijwel wit. Juist deze achtergrond maakt het schilderij erg dynamisch: het lijkt geen twee dimensionaal vlak maar een onbegrensde ruimte waar de vormen in zweven. De diagonalen zorgen voor het idee van beweging in het werk. Kandinsky’s 8e compositie was een van de eerste werken die Salomon Guggenheim kocht en is nu nog steeds te zien in het Guggenheim Museum in New York.
Compositie IX
Tussen compositie VIII en IX zit opnieuw een periode van ruim 10 jaar. In 1936 woonde Kandinsky in Parijs en maakte hij dit schilderij. Ondertussen had hij kennisgemaakt met het surrealisme en compositie IX heeft daarom wel iets weg van de vormentaal van Miro. Tegen een diagonale achtergrond in regenboog kleuren, zijn opnieuw allerlei vormen afgebeeld. De vormen lijken de achtergrond soms te veranderen en hierdoor ontstaat er een interessant spel tussen voorgrond en achtergrond. Kleur en vorm zijn hierin even belangrijk. Compositie IX is tegenwoordig onderdeel van de collectie van het Centre Georges Pompidou in Parijs.
Compositie X
De laatste compositie de Kandinsky schilderde, maakte hij in 1939 slechts drie jaar na de vorige. Compositie X wordt gedomineerd door een grote zwarte achtergrond, waardoor de vormen er extra uit lijken te springen. De hele beweging op het schilderij is van het centrum naar buiten gericht, alsof we naar de ruimte kijken waarin sterren en planeten zich steeds verder uit elkaar bewegen. Het is een opvallende keuze aan het einde van zijn carrière, omdat Kandinsky de kleur zwart altijd zo min mogelijk had gebruikt. De achtergrond en de vele losse vormen, zorgt ervoor dat de dynamiek in het schilderij ook erg bepaald wordt door de interactie tussen de losse elementen. Opnieuw is het doek te verdelen in een linkerkant en een rechterkant, zoals ook in eerdere composities. Compositie X hangt net als compositie IV in het K20 museum van de Kunstsammlung van Nordrhein Westfahlen in Düsseldorf.
 |
 |