Door de ontdekking van de fotografie was het minder noodzakelijk om portretten te schilderen. Een foto was immers zo gemaakt. In de moderne kunst waarin kleur en abstractie de boventoon voeren, waren portretten een weinig gebruikt genre. Toch vonden kunstenaars nieuwe manieren om interessante portretten te schilderen…
Eeuwenlang probeerden kunstschilders mensen zo herkenbaar en gelijkend mogelijk op het doek te zetten. Maar met de opkomst van de fotografie werd het mogelijk om sneller en goedkoper portretten te maken. Fotografie was de belangrijkste reden dat het realisme eind 19e eeuw op de achtergrond raakte. In de kunst werd steeds meer geëxperimenteerd met kleur en vorm.
Maar waar landschappen en scenes uit het dagelijks leven steeds abstracter werden, bleven de moderne portretten in de basis realistisch. Natuurlijk zijn de portretten van Matisse felgekleurd en gebruikt Dali in zijn portretkunst een droomlandschap. Maar toch waren de portretten van modernisten als Picasso, Van Gogh en Dali relatief klassiek en gelijkend.
V.l.n.r. Salvador Dali – Portret van Gala, Henri Matisse – Portret van mevr Matisse, Vincent van Gogh – Portret van Joseph Roulin, Pablo Picasso – Portret van Gertrude Stein
Moderne portretten
Pas nadat de moderne kunst al tientallen jaren bestond, kwam er rond 1940 opnieuw aandacht voor het portret. Het was de meester van de moderne kunst, Pablo Picasso, die een serie portretten van Dora Maar maakte. In deze serie ging het niet om een realistisch beeld, maar om de weergave van emoties als angst, verdriet of berusting.
In navolging van Picasso gingen ook andere kunstenaars experimenteren met het portret. Francis Bacon maakte portretten met verminkte gezichten, waarin de psychische gesteldheid ook centraal staat. Amerikaanse kunstenaars als Alex Katz en Andy Warhol kozen juist een tegenovergestelde aanpak. In hun werken zien we een geïdealiseerd reclame beeld, waarin iedere oneffenheid is weggewerkt.
V.l.n.r. Francis Bacon – Studie voor een Portret, Francis Bacon – Portret van Paus Innocentius X, Pablo Picasso – Portret van Dora Maar, Alex Katz – Portret, Andy Warhol – Diana Ross
Hyperrealisme
Tegelijk was er een groep moderne kunstenaars die terugkeerde naar het realisme. Zij proberen de mensen zo echt mogelijk neer te zetten. Hierbij schuwen ze de lelijke kanten van het menselijk lichaam niet. Het ruwe realisme begint al bij de nieuwe zakelijkheid van Otto Dix en Georg Grosz in de jaren 20.
Onder leiding van Lucian Freud wint het hyperrealistische portret in de tweede helft van de 20e eeuw aan populariteit. Vooral zijn naakten van lichamen die niet aan het klassieke schoonheidsideaal voldoen, krijgen veel aandacht. Later zouden andere kunstenaars waaronder Jenny Saville dit overnemen.
V.l.n.r. Lucian Freud, Lucian Freud, Otto Dix, Jenny Saville, Jenny Saville
Alternatief portret
Maar nog uitdagender wordt een portret als je geen gezicht meer afbeeldt. Zoals fotograaf John Coplans lichaamsdelen fotografeert in plaats van gezichten. Of Sherin Neshat die handen laat zien met koranteksten, als symbool voor de onderdrukking van moslimvrouwen. Graffiti-kunstenaar JR plakt portretten op openbare gebouwen om ongehoorde groepen een gezicht te geven.
Portretkunst wordt zo een manier om een collectief verhaal te vertellen, waarin het individuele portret ondergeschikt is. Neem de foto’s van Rineke Dijkstra. Haar portretten gaan vaak vooral om de weergave van kwetsbaarheid. Gerhard Richter vervaagt letterlijk identiteit in zijn foto-portretten. Het gaat meer om het beeld dan om de persoon.
V.l.n.r. John Coplans – Zelfportret, Sherin Neshat- Vrouwen van Allah, JR – Portret op Gebouw, Gerhard Richter – Zelfportret, Cindy Sherman
Sinds tien jaar delen vel mensen dagelijks hun selfies op het internet. Vaak zien we hierin alleen de leuke dingen van het leven. Fotografe Cindy Sherman laat zien hoe maakbaar een beeld is. Haar portretfoto’s tonen extravagante kleding en vaak overdreven emoties. Ze creëert zo afbeeldingen die rechtstreeks uit films lijken te komen. Doen we dit allemaal niet een beetje met onze geïdealiseerde foto’s op facebook en instagram?
Iedere generatie kunstenaars weet de portretkunst zo een nieuwe wending te geven. Hierdoor is het portret al eeuwenlang een belangrijk thema binnen de kunst. Alle artikelen nog eens teruglezen?
Zomerserie 2020: het Portret:
– De Romeinen gaven mummies een gezicht
– Wat is een tronie?
– Spullen maken de man
– Waarom droeg men pruiken in de pruikentijd?