Wat zijn de vijftig kernkunstwerken uit de Nederlandse kunstgeschiedenis? //Vensters gaat de uitdaging aan en selecteert iedere twee weken een belangrijk schilderij, beeld, foto of voorwerp. Van de prehistorie tot nu in 50 kunstwerken om te onthouden!

Vandaag gaat een langgekoesterde wens in vervulling. //Vensters start een canon van 50 onmisbare kunstwerken van 50 Nederlandse kunstenaars. 50 vensters waarin een overzicht wordt gegeven van de ontwikkeling van de Nederlandse kunst vanaf de prehistorie tot aan nu. Ieder artikel zal stil staan bij kunstenaars, ontwikkelingen, geschiedenis, musea en nog veel meer!

Canons
Nederland heeft een geschiedenis van canons. Sinds de samenstelling van de Canon van Nederland, waar de Nederlandse geschiedenis in 10 tijdvakken en 50 thema’s werd opgedeeld, zijn talloze lokale en thematische canons ontstaan. Op kunstgebied stelden wij tussen 2011 en 2016 de Canon van de Moderne Kunst samen. CODART stelde recent een canon samen van de 100 belangrijkste kunstwerken uit Nederland en Vlaanderen tussen 1350 en 1750. Maar een overzicht van de gehele Nederlandse kunsthistorie bestond nog niet.

De Canon van de Nederlandse kunst zal aansluiten bij de Canon van Nederland, door dezelfde tijdvakken te hanteren. Ook zullen we gelijktijdig een serie van 10 artikelen over de Nederlandse Geschiedenis publiceren (1 per tijdvak), waarin we dwarsverbanden leggen tussen de kunst en de geschiedenis en verwijzen naar de Canon van Nederland en de Canon van de Nederlandse kunst.

Wat is een Nederlandse kunstenaar?
Bij het selecteren van 50 kernkunstenaars moet je onvermijdelijk keuzes maken. Er vallen altijd kunstenaars af, die ook een plekje verdiend hadden. De Canon zal daarom bestaan uit 50 thematische artikelen, waarin we naast de geselecteerde kunstenaar ook aandacht hebben voor tijdgenoten en algemene ontwikkelingen in de Nederlandse kunst. Bijvoorbeeld: het venster over Johannes Vermeer is een goede aanleiding om over de genre schilderkunst te schrijven en ook collega’s Pieter de Hooch en Gabriël Metsu te noemen.

Kunstwerken worden dus in context geplaatst van een thema. Ook zullen we aangeven in welke musea de geselecteerde kunstenaar te zien is. We doen dit door 1 museum per venster uit te lichten. Er ontstaat zo ook een overzicht van de 50 belangrijkste kunstmusea van Nederland!

Selectie
Moeilijk was de vraag: Wat is een Nederlandse kunstenaar? Er zijn kunstenaars in Nederland geboren, die nooit in Nederland werkzaam zijn geweest omdat ze op jonge leeftijd naar andere landen verhuisd zijn. Ook zijn er kunstenaars uit het buitenland, die vrijwel hun gehele leven in Nederland hebben gewerkt. Bij de Canon van de Nederlandse Kunst is nu gekozen voor kunstenaars die in Nederland werkzaam zijn geweest. Willem de Kooning en Kees van Dongen vallen hierdoor buiten de boot, maar we proberen op andere manieren aandacht te besteden aan hun werk.

Diversiteit
Bij de selectie is rekeningen gehouden met diversiteit op het gebied van tijdsvakken, kunstvormen en makers. Zo zijn 32 mannen en 14 vrouwen opgenomen in de Canon (4 werken hebben een onbekende maker). Er is naar gestreefd om zo meer aandacht te hebben voor kunst van vrouwelijke kunstenaars, dan in de meeste overzichten. Na 1900 is de verhouding man-vrouw in de canon 50%-50%.

Ook proberen we aandacht te hebben voor dwarsverbanden in de Canon. Zo zijn bijvoorbeeld portretkunst, landschapskunst, design en het dagelijks leven belangrijke thema’s in de Nederlandse kunst. In verschillende tijdsperioden zijn er kunstenaars met deze onderwerpen bezig geweest. Het is leuk om dit te benoemen en op de ontwikkeling van deze thema’s te wijzen.

Iedere twee weken zullen we een nieuw venster in de Canon van de Nederlandse kunst op de website plaatsen. De uiteindelijke lijst van 50 kunstenaars zal niet vooraf worden gepresenteerd, zodat het een verrassing blijft wie is opgenomen in het overzicht. Vandaag starten we met venster 1: het Mannetje van Willemstad!

Mijn dank gaat naar Toos van Holstein voor haar kritische blik bij de selectie van de werken.

De opwinding was groot toen bij de aanleg van de Volkeraksluizen een houten beeldje uit de prehistorie werd teruggevonden. Het was een unieke vondst die teruggaat tot de tijd van jagers en verzamelaars. Waarom is dit beeldje door de vroegste bewoners van ons land gemaakt? De Canon van de Nederlandse Kunst begint bij het oudste kunstwerk van Nederland: het Mannetje van Willemstad!

Bij de aanleg van de Deltawerken werd in 1968 een houten beeldje gevonden bij Willemstad. Het eikenhoutje beeld was ongeveer 12,5 cm groot en werd gedateerd op ruim 7000 jaar oud. Hiermee is het Mannetje van Willemstad het oudste beeld van Nederland. Er zijn nog oudere voorwerpen teruggevonden, maar dit zijn geen beeldjes maar tekeningen op stenen en botten.

Jagers en Verzamelaars
Willemstad lag in de steentijd in een groot moerasgebied, dat het hele westen van Nederland omvatte. Mensen leefden hier van de jacht, de visserij en planten. Het moeras was rijk aan voedsel, maar onherbergzaam om in te wonen. De bewoners zochten daarom hogere gebieden op, zogenaamde donken, binnen het moeras. Juist deze moerasgrond heeft ervoor gezorgd dat het houten beeldje zo goed geconserveerd is gebleven.

Omdat het beeldje werd gevonden tussen de resten van boomwortels van een grote boom, wordt gedacht dat het mogelijk een cultusplaats was. Het is bekend dat in deze tijd het water steeg en de jacht steeds moeilijker werd. De mensen werden afhankelijker van visserij. Het beeldje zou dan bijvoorbeeld een afbeelding kunnen zijn van de god van Jacht, of onderdeel geweest van een knots om te jagen. Maar het blijven allemaal interpretaties, het zou ook een simpele kinderspeeltje kunnen zijn.

Oudste kunstvoorwerpen
De oudste beeldjes ter wereld zijn 40.000 jaar geleden gemaakt, ten tijde van de laatste ijstijd. Hoewel het ijs Nederland niet bereikte, was Nederland destijds een bevroren toendra die onbewoonbaar was. Pas na het smelten van het ijs (± 12.000 v Chr), waarbij de Noordzee ontstond en Nederland werd gescheiden van Engeland, vestigden mensen zich in Nederland. De grote moerassen en de rivierdelta was rijk aan voedsel.

De oudste kunstvoorwerpen van Nederland zijn daarom ongeveer 10.000 jaar oud. Omdat koolstofdatering niet kan worden gebruikt op stenen, blijft de precieze ouderdom lastig te bepalen. De steen van Linne is vermoedelijk de oudste steen en bevat driehoeken en geometrische patronen. Latere stenen zoals de Danser van Wansum en de Venus van Mierlo tonen menselijke figuren. Waarschijnlijk waren het versieringen en werden de stenen gebruikt om vuurstenen te slijpen.

Keramiek
Rond 5000 v Chr ontstond in Limburg de eerste landbouw. De rijke gronden in dit gebied zorgde ervoor de bemesting niet nodig was. Mensen bleven nu langer op dezelfde plaats en gingen keramieken gebruiksvoorwerpen maken. Resten van de eerste boeren zijn juist teruggevonden in de hoger geleden Oostelijke delen van ons land.

In veel Nederlandse musea zijn archeologische vondsten te zien uit de prehistorie. Hoewel hier weinig kunstvoorwerpen tussenzitten, zijn de keramieken potten en schalen soms schitterend versierd. Ook de keramieken voorwerpen geven zo een beeld van de creativiteit van de prehistorische mens.

Dit artikel is onderdeel van de //Vensters Canon van de Nederlandse Kunst. Iedere twee weken plaatsen we een nieuw artikel in deze serie. Meer weten? Lees dan het artikel over de selectie van de Canon van de Nederlandse Kunst of bekijk het overzicht van alle artikelen in de serie.

Sinds de film Avatar is de 3D-bril meer weg te denken uit de bioscoopzalen. Toch zijn driedimensionale afbeeldingen niet nieuw. Ver voor de uitvinding van de 3D film waren 19e eeuwse uitvinders al bezig om driedimensionale plaatjes te maken. Queen-gitarist Brian May vraagt de laatste jaren opnieuw aandacht voor de vergeten kunst van de 3D fotografie!

In de 19e eeuw probeerden uitvinders foto’s nog levensechter te maken. Zogenaamde ‘stereo’-foto’s maakten het mogelijk om driedimensionale beelden te maken. Zo kon je vanuit de luie stoel over de hele wereld reizen met 3D afbeeldingen van toeristische trekpleisters als de piramides van Egypte en de Eiffeltoren in Parijs.

Stereografie
Het principe van de stereografie werd bedacht door de 19e eeuwse uitvinder Charles Wheatstone. Hij maakte gebruik van de capaciteit van de hersenen om uit twee plaatjes (twee ogen) een driedimensionaal beeld te maken. Door de ogen dus twee afbeeldingen te laten zien, die 5-10 centimeter van elkaar gemaakt zijn, zullen de hersenen proberen de afbeelding om te zetten in een 3D beeld.

Wheatstone ontwierp daarom een houten constructie, waar twee afbeeldingen ingezet konden worden. Door middel van spiegels zorgde Wheatstone dat de ogen afzonderlijk 1 afbeelding zagen. De fotografie was nog maar net uitgevonden, dus Wheatstone gebruikt voornamelijk prenten en tekeningen voor zijn techniek.

Later kwamen foto’s makkelijker beschikbaar en werd Wheatstone’s ontwerp verfijnd. David Brewster en Oliver Holmes maakten stereoscopen waarbij lenzen werden gebruikt in plaats van spiegels om gelijktijdig twee plaatjes te zien. Deze goedkopere stereoscopen waren ontwikkeld voor foto’s van een standaard maat (± 8cm breed). Tussen 1860 en 1940 werden op grote schaal stereofoto’s verkocht.

Stereofoto’s
Al voor een paar stuivers kon je een stereofoto kopen. De kleine Holmes stereoscoop kon simpel in de hand gehouden worden en hierdoor was het voor iedereen mogelijk om naar verre landen, mechanische uitvindingen, komische incidenten of dieren en planten te staren. Grote bedrijven legden zich toe op de verkoop van stereofoto’s van beroemde plekken en actuele gebeurtenissen.

Ver voor de uitvinding van de film was het zo mogelijk om bijvoorbeeld bruiloften van beroemdheden in 3D te zien! Soms werden de foto’s ook ingekleurd om de afbeeldingen nog levensechter te maken. Vooral de markt voor pornografische afbeeldingen was groot. Foto’s van wulpse dames vonden gretig aftrek.

Kunst en Stereoscopie
In 1856 schilderde Henry Wallis de tragische dood van de 18e eeuwse dichter Thomas Chatterton. Chatterton werd beroemde met gedichten, die hij deed voorkomen alsof ze gemaakt waren door de vijftiende-eeuwse priester-dichter Tomas Rowley. Nadat zijn eigen werk nergens gepubliceerd werd, pleegde Chatterton op 18 jarige leeftijd zelfmoord door vergiftiging. Zijn roem kwam pas na zijn dood, toen de dichters uit de romantiek zijn werk ontdekten.

Gitarist Brian May van de rockband Queen bezit een grote collectie stereofoto’s. In zijn boek “The Poor Man’s Picture Gallery: Stereoscopy versus Paintings in the Victorian Era” laat hij zien dat de stereofotografen inspiratie haalden uit Engelse 19e eeuwse schilderijen. Zo werd ook de dood van Chatterton van Wallis nagemaakt in een stereofoto door James Robinson.

Van foto tot schilderij
Ook Sir John Everett Millais’ schilderij ‘The Order of Release’ werd nagemaakt als stereofoto. Millais was één van de oprichters van de prerafaëlieten, een kunstenaarsgroep die zich afzette tegen de academische kunst en zich liet inspireren door literatuur en geschiedenis. Het schilderij toont het afscheid van een soldaat tijdens de jakobitische opstand van 1745.

Millais liet zich enkele jaren echter zelf ook inspireren door de stereoscopie. Hij maakte het schilderij ‘Hearts are Trumps’ waarop drie jonge vrouwen kaart spelen, op basis van een stereofoto van Michael Burr. Fotografie en schilderkunst hadden zo invloed op elkaar.

De stereoscopie zou populair blijven tot de opkomst van de film aan het begin van de 20e eeuw. Foto’s werden nu minder populair, omdat mensen liever bewegende beelden zagen. Toch was het diezelfde filmindustrie die uiteindelijk zou zorgen voor de terugkeer van de 3D bril. De afgelopen jaren zijn 3D effecten bijna niet meer weg te denken uit de bioscoopzalen!

De beroemde Golf van Kanagawa van Hokusai is een icoon van de Japanse houtsnijkunst. De houtsnede was onderdeel van een serie van 36 prenten van de Fuji vulkaan. De golf zette de Japanse landschapskunst op de kaart en bracht zo ook Monet en Van Gogh in de ban van Japan!

In de 19e eeuw werd op grote schaal porselein uit Japan geïmporteerd. De kwetsbare borden en schalen werden ingepakt in papier om breken te voorkomen. Op deze manier kwamen Japanse prenten gemaakt van houtsnedes, zogenaamde ukiyo-e, naar Europa. De Japanse prentkunst had veel invloed op Monet, Van Gogh en andere 19e eeuwse kunstenaars.

Landschap
Ukiyo-e prenten werden gemaakt in allerlei genres. Vooral Japanse prenten over het dagelijks leven waren lange tijd populair. Ook Katsushika Hokusai werkte in veel verschillende genres, maar op 70 jarige leeftijd publiceerde hij een serie van 36 prenten, waarin hij de Fuji-vulkaan laat zien. Deze roemrijke serie zorgde ervoor dat we hem tegenwoordig vooral kennen van zijn landschappen.

Soms is de Fuji-vulkaan zelf het belangrijkste onderwerp. Maar op veel Hokusai-prenten zien we de vulkaan slechts op de achtergrond en wordt de voorgrond gebruikt om het Japanse leven te laten zien: tempels, bruggen, landbouw, reizigers. De prenten van Fuji werden vanaf verschillende locaties gemaakt. De meest beroemde is natuurlijk de golf bij Kanagawa (boven dit artikel).

Tokaido
Één van de 36 prenten maakte Hokusai van de Tokaido, de hoofdweg die van Edo (Tokyo) naar Kyoto liep. Japan had in de 19e eeuw een netwerk van 5 hoofdwegen (Gokaido), waarbij reizigers zich onderweg bij talloze halteplaatsen moesten laten controleren. De Tokaido liep langs de zuidkust en kwam langs plaatsen, die tegenwoordig zijn uitgegroeid tot wereldsteden zoals Yokohama, Kawasaki en Nagoya.

In 1832 kreeg Utagawa Hiroshige een uitnodiging uit Kyoto en reisde hij over de Tokaido. Op basis van deze reis maakte hij een serie van 53 halteplaatsen aan de Tokaido. De prenten tonen niet alleen verschillende plaatsen, maar ook verschillende seizoenen en weersomstandigheden (afbeeldingen hierboven en hieronder).

Hiroshige
In de voetsporen van Hokusai en na het succes van zijn Tokaido-serie besloot Utagawe Hiroshige zich definitief te specialiseren in landschapskunst. Waar zijn eerdere series vaak gericht zijn op het dagelijks leven van de Japanners in hun omgeving, stond in latere werken de natuur meer centraal. Hij tekende vogels, planten en dieren.

Ook experimenteerde Hiroshige met een verticaal formaat. Zijn verticale serie ‘100 Beroemde Uitzichten op Edo’ raakte ook in Europa wijdverspreid. Vincent van Gogh bezat prenten uit deze serie kopieerde de houtsnedes in schilderijen, zoals de beroemde pruimenboomgaard (in afbeelding hieronder).

Invloed in Europa
Doordat de prenten van Hokusai en Hiroshige als pakpapier naar Europa kwamen, raakten de impressionistische kunstenaars in de Japanse prentkunst geïnteresseerd. Naast Van Gogh, bezat ook Monet honderden prenten van Hokusai en Hiroshige.

Courbet nam de thematiek van Hokusai’s golf over en ging de golven schilderen aan de Franse kunst. Van Monet is een schilderij van zijn vrouw in een Japanse jurk bekend en hij plaatste in zijn tuin natuurlijk een Japanse brug. Hoewel al deze kunstenaars nooit in Japan zijn geweest, bleef de cultuur hen interesseren.

Claude Monet – de Japanse Danseres / Claude Monet – de Japanse Brug

Joe Biden wordt vandaag geïnaugureerd als de 46e president van de Verenigde Staten op de trappen van het Capitool. Het historische gebouw is het hart van de Amerikaanse democratie. Onder de imposante koepel hangen 8 schilderijen, die de belangrijkste gebeurtenissen uit de Amerikaanse geschiedenis in beeld brengen.

Slechts twee weken geleden werd het Capitool bestormd door pro-Trump aanhangers. In de historische zalen vol kunst moest de politie met traangas en wapenstokken in actie komen. Een eerste inventarisatie wijst uit dat de schade aan de schilderijen meevalt. Maar wat is er eigenlijk te zien op de schilderijen en beelden in de belangrijkste zalen van het Capitool?

Capitool
In 1790 gaf George Washington de opdracht voor de bouw van een nieuwe hoofdstad aan de Potomac rivier. De nieuwe stad werd genoemd naar president Washington zelf en het district naar Colombus, vandaar de huidige naam Washington D.C. (District of Columbia). In 1800 was het nieuwe parlementsgebouw, het Capitool, gereed. Na verschillende aanpassingen en uitbreidingen werd in 1863 de huidige koepel gebouwd, die gebaseerd is op het Pantheon in Paris en St Paul’s Cathedral in London.

Direct onder de koepel ligt de “Rotunda”, een ronde zaal die het hart van het Capitool vormt. Vanuit de Rotunda zijn de Senaat en het Huis van Afgevaardigden direct bereikbaar met een lange gang. In de rotunda en de nabijgelegen beeldengalerij zijn 100 beelden geplaatst van belangrijke Amerikanen (2 per staat).

Schilderijen in de Rotunda
Het congres gaf John Trumbull in 1817 de opdracht om vier grote schilderijen te maken met de belangrijkste momenten uit de Amerikaanse revolutie. Trumbull begon met het belangrijkste moment: het tekenen van de onafhankelijkheidsverklaring. Van de 56 ondertekenaars zijn er 42 op het schilderij te zien. Het schilderij staat ook afgebeeld op de Amerikaanse 2-dollar biljetten.

Als tegenhanger van de onafhankelijkheidsverklaring, schilderde Trumbull vervolgens een openlucht scene waarin de overgave van de Britse generaal General John Burgoyne wordt getoond. Naast deze beslissende overwinning werd ook de laatste overwinning van de Amerikanen vereeuwigd: de overgave van  Lord Cornwallis in 1781. Het vierde schilderij toont het aftreden van Washington als commandant der strijdkrachten. In plaats van de macht te grijpen, trekt Washington zich terug. Dit werd gezien als een daad van een echte staatsman, het algemene doel was belangrijker dan zijn eigen ambitie.

Koloniale verleden
Tussen 1840 en 1855 werden vier aanvullende schilderijen gemaakt waarin het koloniale verleden van de Verenigde Staten wordt getoond: de Landing van Columbus door John Vanderlyn, de ontdekking van de Mississippi door William Henry Powell, de doop van Pocahontas door John Gadsby Chapman en de inscheping van de pilgrims door Robert Walter Weir.

De pilgrims waren een groep Engelse strenge protestanten ofwel Puriteinen. Ze waren het niet eens met de Anglicaanse kerk en vluchtten daarom naar Leiden. Omdat ze ook in Leiden niet echt aansluiting en voorspoed vonden, besloot een groep van 102 Engelse mannen, vrouwen en kinderen in 1620 naar de nieuwe wereld te zeilen. De Pilgrims worden daarom gezien als belangrijke voorvaderen van de Amerikaanse geloofsgemeenschap. Het schilderij van Weir toont hun vertrek in leiden.

Koepel
Het letterlijke en figuurlijke hoogtepunt van de rotunda-zaal is de majestueuze koepel. Kunstschilder Constantino Brumidi was de belangrijkste kunstschilder van de overheid en werd gevraagd om een fresco te ontwerpen voor de koepel. De fresco toont Washington als een god in de hemel, omgeven door zes allegorieën voor oorlog, wetenschap, marine, landbouw, handel en industrie. Rondom de koepel ontwierp Brumidi het Fries van de Amerikaanse geschiedenis. Hoewel het lijkt op een beeldenreliëf, is het werk een frescocyclus met 19 scènes uit de Amerikaanse geschiedenis.

Vandaag wordt op de trappen van het Capitool opnieuw geschiedenis geschreven. Biden wordt ingehuldigd als president. Kamala Harris is de eerste vrouwelijke vice-president van de Verenigde Staten. Wie weet, komt deze gebeurtenis ooit nog wel als schilderij of beeld in het Capitool terecht!

De Godenpijler van Nijmegen is een van de meest indrukwekkende Romeinse vondsten in Nederland en een tegelijk herinnering aan een belangrijk stukje Romeinse geschiedenis in ons land. Wat is de godenpijler? En welke andere Romeinse vondsten zijn er in Nederland gedaan?

De Godenpijler werd gevonden in 1980 bij opgravingen in het centrum van Nijmegen. Op de zijkanten staan keizer Tiberius en de goden Apollo, Diana en Ceres afgebeeld. Er zijn maar twee blokken teruggevonden, maar oorspronkelijk moet de zuil tenminste twee extra blokken hebben geteld en 3,5 meter hoog zijn geweest. Mogelijk heeft bovenop de zuil een beeld van Jupiter gestaan, vergelijkbare Jupiterzuilen ook zijn teruggevonden in Keulen en Mainz.

Tiberius
De buitengrens van het Romeinse rijk lag midden door het huidige Nederland. Het zuiden van Nederland lag in het Romeinse rijk. Het noorden van Nederland werd geregeerd door verschillende volkeren, die allemaal de Germaanse taal spraken en daarom nu vaak worden aangeduid als de Germanen. Keizer Augustus had geprobeerd Germanië te veroveren, maar de Romeinen verloren pijnlijk tijdens de slag bij het Teutoburgerwoud.

Onder keizer Tiberius werd besloten de Rijn als noordgrens aan te houden. Mogelijk werd de Nijmeegse godenpijler opgericht om het einde van de strijd met de Germanen te vieren. Toch bleef het de eerste jaren onrustig aan de grens. De Bataven kwamen samen met de Friezen en de Cananefaten in opstand. Pas nadat de Romeinen extra legertroepen stuurden, werd de rust hersteld.

Cultuurmenging
De Romeinen stichtten aan de grens legerkampen en steden om het rijk te beschermen. Zo werd bij Nijmegen, waar de Bataven woonden, een groot legerkamp opgericht. Ook was het een belangrijke strategie om de Germaanse volken aan de grenzen veel vrijheden te geven in ruil voor hulp bij de verdediging van de grens.

Hierdoor vond veel vermenging plaats van de Romeinse en de Germaanse cultuur aan de rand van het rijk. Lokale goden zoals de Germaanse of Keltische vruchtbaarheidsgodin Nehalennia kregen zo een plaats naast de Romeinse goden. In Zeeland ontstond een cultus waarin zeelieden tot Nehalennia offerden voor een behouden vaart. Zeelieden en handelaren lieten een altaar of votiefsteen maken als ze veilig terug zouden keren. Tientallen van dergelijke Nehalennia altaren zijn teruggevonden in de Oosterschelde en nu te zien in het Rijksmuseum voor Oudheden.

Twee tempels voor Nehalennia werden opgericht bij Colijnsplaat en bij Domburg. Het valt op dat de tempels voor Nehalennia dezelfde bouwstijl hebben als Romeinse tempels zoals o.a. teruggevonden in Elst. Hieruit blijkt opnieuw hoe de Romeinse en de Germaanse culturen mengden aan de rand van het rijk.

Tempels & Badhuizen
Nadat de Romeinen het zuiden van Nederland hadden veroverd, begonnen ze in het achterland wegen aan te leggen. Zo werd een verharde weg (een heerbaan) van het Franse Boulougne-sur-Mer naar Keulen (Colonoa Agripina) aangelegd, die dwars door België en Zuid-Limburg liep. Aan deze weg ontstonden op strategische plaatsen steden, zoals bij de brug over de Maas Mosa Trajectum (Maastricht) en bij de kruising met de heerweg naar Xanten Coriovallum (Heerlen).

Hierdoor zijn bij deze steden ook interessante vondsten gedaan, zoals een badhuis bij Heerlen. De Thermen van Heerlen zijn het best bewaard gebleven Romeinse gebouw in Nederland. Er waren in het badhuis koude baden, warme baden, een sauna en zelfs een schoonheidssalon. In het Thermenmuseum is het badhuis te bezoeken en zijn ook andere vondsten uit de regio te zien.

Vandaag veilt Sotheby’s een bijzonder portret van Sandro Botticelli. Hoewel Botticelli tegenwoordig vooral beroemd is vanwege zijn Geboorte van Venus, was hij ook een begenadigd portrettist. Het portret dat vanmiddag onder hamer gaat, is extra bijzonder: in het schilderij zit een tweede schilderij verstopt!

Wie is de jonge man in het schilderij van Sandro Botticelli? Toen het in 1982 voor het laatst werd geveild, heette het werk nog ‘Portret van Giovanni di Pierfrancesco de Medici’ naar het neefje van Lorenzo de Medici. Een aantrekkelijke gedachte als je weet dat zijn oudere broer de eigenaar was van Botticelli’s beroemde schilderijen ‘de Geboorte van Venus‘ de ‘la Primavera’. Toch zijn kunsthistorici tegenwoordig niet meer zo zeker dat het om Giovanni di Pierfrancesco de Medici gaat. Het werk staat daarom nu in de catalogus als ‘Portret van een Jonge Man met een Medaillon’.

Veiling
Een tweede grote verandering ten opzichte van 1982 is de prijs. Christies verkocht het schilderij destijds voor £810,000, terwijl de huidige verwachte opbrengst 80 miljoen dollar bedraagt. Het zal vandaag spannend worden of deze hoge prijs ook daadwerkelijk bereikt gaat worden. Vooral omdat een kleine groep experts twijfelt aan de toeschrijving aan Botticelli.

Het schilderij is namelijk pas voor het eerst beschreven rond 1850. Waar het werk tussen 1480 en 1850 is geweest, is niet bekend. Sommige kunsthistorici menen daarom dat het ook een werk van Francesco Botticini, een leerling van Botticelli, geweest zou kunnen zijn. Toch denkt Sotheby’s nu op basis van stilistische kenmerken en wetenschappelijk onderzoek met zekerheid te kunnen zeggen dat het van Botticelli is.

Portetschilder
Na de introductie van de olieverf in Italië, overgenomen van Vlaamse schilders als Jan van Eyck, werd de vraag naar portretten in Florence steeds groter. Olieverf maakte het mogelijk om veel preciezer en met meer lagen te werken en daardoor betere portretten te maken. Botticelli verdiepte zich in de loop de jaren daarom ook in de portretkunst. Zijn portretten vallen op, doordat de geportretteerde de toeschouwer altijd direct aankijkt.

In tegenstelling tot de levensechte portretten van de Vlaamse primitieven, zijn de Italiaanse schilderijen vaak meer een ideaalbeeld. Ook in het nu geveilde schilderij van de jonge man, zien we een jeugdige man met een symmetrisch gezicht en verzorgde kleding. Zijn nederige houding wordt benadrukt door zijn sobere kleren en het portret van de heilige in zijn hand.

Portret in Portret
Het medaillon is een bijzonder verhaal. Het werd rond 1350 gemaakt door Bartolomeo Bulgarini, waarschijnlijk als onderdeel van een groter rechthoekig paneel. Bulgarini werkte in Siena in de traditie van Duccio en Lorenzetti. Mogelijk is Paulus of Petrus afgebeeld. Later werd Bulgarini’s schildering rond gemaakt en in zijn geheel in het houten paneel van Botticelli geplaatst: een schilderij in een schilderij dus.

Het is niet de eerste keer dat Botticelli dit trucje uithaalde. In een portret uit 1475 plaatste hij een gipsen kopie van een medaillon van Cosimo de Medici in het schilderij. Toch is niet met zekerheid te zeggen of het medaillon van Bulgarini altijd in Botticelli’s schilderij heeft gezeten, mogelijk zat er eerder een spiegel en is het medaillon een latere vervanging.

Vanmiddag zal het werk worden geveild in New York. Met 80 miljoen zou het schilderij, na Leonardo da Vinci’s Salvator Mundi het meest dure oude (<1850) werk ter wereld worden. We zullen dit artikel updaten zodra de uiteindelijk verkoopprijs bekend is geworden!

Sir Peter Lely schilderde vier generaties Engelse koningen. Hij werd geboren in Soest, maar toch is er vrijwel geen Nederlander die hem nog kent. Lely was hofschilder in een roerige tijd, waarin koningen elkaar in rap tempo afwisselden en zelfs stadhouder Willem III koning van Engeland werd.

In 1661 werd Peter Lely aangesteld als hofschilder van de Engelse koning Charles II, als opvolger van de overleden Antoon van Dyck. Lely was geboren als Pieter van der Faes in Soest en was opgeleid door Pieter de Grebber in Haarlem, maar woonde sinds 1643 in Londen. Hier werkte hij als portrettist in opdracht van de Engelse adel en soms van het Engelse hof.

Sir Peter Lely – (v.l.n.r.) Charles I & James II, Charles II, James II

Koningen van Engeland
Peter Lely schilderde gedurende zijn carrière 5 Engelse machthebbers: de koningen Charles I, Charles II, James II, William III en koningin Mary II. Hij had een groot atelier en was technisch zeer bekwaam. Hij kreeg £200 per jaar, net zoveel als Van Dyck, en werd zelfs geridderd.

Sir Peter Lely was geliefd omdat hij de koningen maar kort model liet zitten. Hij werkte dan alleen aan het gezicht, en liet zijn assistenten later de rest van het schilderij afmaken. Zelf deed hij dan alleen nog een finishing touch. Hierdoor kon hij veel portretten tegelijk maken. Zijn portretten kregen grote bekendheid doordat hij ze liet reproduceren in mezzotint, een nieuwe grafische techniek.

Windsor Beauties
Tijdens het bewind van Charles II, kreeg Lely de opdracht van Anne Hyde (de latere Queen Anne, vrouw van James II) om de twaalf mooiste vrouwen aan het hof te schilderen. Sommige van deze Windsor Beauties waren zelfs maîtresses van koning Charles II. De schilderijen waren oorspronkelijk gemaakt voor Windsor Castle, maar hangen tegenwoordig in Hampton Court Palace.

De vrouwenportretten van Lely staan bekend om hun subtiele kleuren, de bekwame weergave van kleding en een sensuele sfeer. De vrouwen hebben de typische lichte Engelse huidskleur en zijn in een idyllische tuin afgebeeld. De portretten zijn een bijzondere mix van klassieke symbolen met 17e eeuwse mode.

Sir Peter Lely als hofschilder
Maar Sir Peter Lely werkte niet exclusief voor de Engelse koning en zijn hofhouding. Rond 1678 schilderde hij de Nederlandse stadhouder Willem III en zijn vrouw Mary II. Hij kon op dat moment nog niet weten, dat hij hiermee portretten maakten van de toekomstige monarchen van Engeland.

Koning Charles II had bij zijn dood geen officieel erkende kinderen en daardoor kwam zijn broer James aan de macht. Vanaf het begin van zijn koningschap was er echter veel oppositie, omdat James katholiek was. Engelse edellieden zochten daarom contact met de protestante Nederlandse stadhouder Willem III, die getrouwd was met James’ II dochter Mary. Bovendien was hij een neef van James II, omdat de zus van James II met Willem II getrouwd was. 

Nederlandse koning
Op 5 november 1688 kwam Willem III aan in Engeland en vluchtte James II naar Frankrijk. Het parlement stelde dat James II de troon had verlaten en installeerde Willem en Mary als co-monarchen op de troon. Sir Peter Lely zou dit allemaal niet meer meemaken. Hij overleed in 1680 in Londen, terwijl hij werkte aan een portret van Duchess of Somerset.

Na de dood van Mary werd Willem III alleenheerser over Engeland. Hierdoor kwamen Engeland, Schotland en de Nederlanden onder hetzelfde bewind. Het was van korte duur, want het huwelijk van Willem en Mary bleef kinderloos. Hierdoor viel het rijk weer uit elkaar en werd in Engeland en de Nederlanden een andere opvolger gezocht. Hoe zou de geschiedenis er uit hebben gezien als Willem III wel kinderen had gehad?

Meer lezen over Europese vorstenhuizen?
– Het Bourgondische Hof
– Het Huis Bourbon
– Het Huis Habsburg

Nu het kabinet de coronamaatregelen heeft verlengd tot 2 maart, zit museumbezoek er in februari niet meer in. Tentoonstellingen worden daarom verlengd en uitgesteld. Gelukkig bieden veel musea online rondleidingen. Ook zijn er mooie documentaires op tv. Hierbij onze kunst-tips voor februari!

//Vensters’ keuze uit de online rondleiding door de tentoonstellingen die nu niet te bezoeken zijn door de coronamaatregelen:

De Surinaamse School
Stedelijk Museum Amsterdam, t/m 31 mei 2021.

Anders Zorn
Kunstmuseum Den Haag, expo definitief gesloten door coronamaatregelen.

Postions #6: Bodywork
Van Abbemuseum, Eindhoven, t/m 25 april 2021.

Aanraders op TV en in de bioscoop komende maand:

het Geheim van de Meester (AVROTROS)
Wekelijks op dinsdag om 20h30 op NPO2
Welke rol speelde een spijker in het succes van Vermeers Melkmeisje? Hoe ver ga je als team in het nabootsen van de oorspronkelijke materialen, als blijkt dat een schilder menselijke mummieresten in zijn verf verwerkte? En hoe breng je het reconstrueren van een werk met meer dan 1000 (!) Verschillende geschilderde mensen tot een goed einde? Geen zee te hoog, dat lijkt het credo van het vernieuwde team van het AVROTROS-programma Het geheim van de Meester. Kunstenaar Lisa Wiersma en wetenschapshistoricus Thijs Hagendijk versterken het team van oudgedienden Joris Dik, materiaaldeskundige en restaurator Michel van de Laar in hun zoektocht naar het geheim achter Nederlands grootste meesterwerken.

Close Up: Alvar en Aino Aalto (AVROTROS)
Woensdag 3 februari om 23h00 op NPO2
De Finse architecten Alvar en Aino Aalto gelden als dé 20ste-eeuwse uitvinders van een organische, op de menselijke maat afgestemde architectuur. Hun design – waaronder de beroemde golvende bloemenvaas – komt voort uit hun liefde voor organische vormen. Het duo werkte intensief samen tot de vroegtijdige dood van Aino in 1949. De documentaire geeft voor de eerste keer de intieme liefdesrelatie tussen het architectuur duo Alvar en Aino weer. Op een filmische tour word je meegenomen in hun creatieve proces en door al hun iconische gebouwen. Van hun gebouwen in Finland, naar een bibliotheek in Rusland, tot een paviljoen in Venetië… en nog veel meer door hun ontworpen unieke plekken. 

Close Up: Suzanne Heintz (AVROTROS)
Woensdag 10 februari om 23h00 op NPO2
Fotografe Suzanne Heintz realiseert zich al vroeg dat van vrouwen nog altijd verwacht wordt dat ze voor huisje-boompje-beestje kiezen. Om mensen aan het denken te zetten over dit benauwende verwachtingspatroon, begint zij zichzelf op mooie locaties te fotograferen met aan haar zijde de perfecte echtgenoot en het perfecte dochtertje. Maar wie beter kijkt, ziet dat zowel de man als het kind etalagepoppen zijn.

Close Up: Luc Tuymans – In het licht van de Argwaan (AVROTROS)
Woensdag 24 februari om 23h00 op NPO2
In de documentaire zal de altijd argwanende Tuymans voor onze ogen tot leven komen. Het zijn de voorbereidingen voor zijn grote tentoonstelling in het Palazzo Grassi in Venetië en de interactie met een groep jongen Antwerpse kunstenaars in zijn hoedanigheid als curator die het hart van de film zullen vormen. Daarnaast zullen we stap voor stap zijn werkwijze volgen bij het ontstaan van een werk. Van een foto uit een archief of een tijdschrift, een still uit een oude film via een schets naar die ene dag waarop het beeld op het doek wordt geslingerd. In één keer, en anders niet.

Nu de musea opnieuw gesloten zijn, geeft //Vensters graag een aantal tips voor online museumbezoek:

Museum Voorlinden: Kunst in het Kort
@ https://www.youtube.com/watch?v=TgUheavKgzE&list=PLpp7-NZ9oFmexRaBInDtsCfZBf9O6U4t7
Museum Voorlinden brengt wekelijks korte filmpjes over bijzondere kunstwerken uit de eigen collectie.

Geheim van de Meester: Tussen linnen en vernis
@ https://www.avrotros.nl/hetgeheimvandemeester/tussen-linnen-en-vernis/
Extra achtergronden en schildertrucs over de kunswerken uit het programma zijn wekelijks te zien op de website van AVROTROS.

Daan Roosegaarde: Grow
@ https://studioroosegaarde.net/project/grow
Daan Roosegaarde’s meest recente kunstwerk GROW is een eerbetoon aan de
schoonheid en het belang van de agrarische sector. In de film premiere ontvouwt
GROW zich als een lichtgevend “droomlandschap”

Februari 2021
2 februari: Presentatie in de Tempel – katholieke herdenking
14 februari: Valentijnsdag

Eeuwenlang was de verboden stad alleen toegankelijk voor keizer van China en zijn onderdanen. Het afgesloten paleis stond vol draken, leeuwen en andere mythische wezens. Deze week is het 600 jaar geleden dat de eerste keizer zijn intrek nam in de Verboden Stad. Wat is de symboliek van dit eeuwenoude paleis?

Keizer Zhu Di uit de Yongle periode verplaatste in 1421 de hoofdstad van het Chinese keizerrijk van het zuidelijke Nanjing naar Beijing. Zhu Di was na een staatsgreep aan de macht gekomen en liet zijn vijanden in Nanjing op deze manier achter zich. Bovendien werd het Chinese rijk bedreigd door de Mongolen vanuit het noorden en kon de nieuwe keizer de noordgrens vanuit Beijing beter bewaken.

Verboden Stad
Tussen 1406 en 1420 bouwden meer dan een miljoen Chinezen mee aan de Verboden Stad. Het complex bestond uit een buitenpaleis waar ambtenaren werkten en de keizer ontvangsten hield. Daarnaast was er een binnenpaleis waar de woonvertrekken van de keizer (paleis van de hemelse zuiverheid) en de keizerin (paleis van de aardse rust) zich bevonden. In het binnenpaleis mochten alleen eunuchen werken, zodat de keizer zeker was dat zijn vrouw geen kinderen van andere mannen kreeg.

Materialen voor het paleis werden uit heel China naar Beijing vervoerd. De gigantische balken werden gemaakt uit boomstammen die via de rivieren naar Beijing werden vervoerd. De Zaal van de Opperste Harmonie was het belangrijkste gebouw van het buitenpaleis. De rijkversierde drakentrap werd gemaakt uit 1 gigantisch stuk marmer, dat alleen tijdens de winter over bevroren ijsvlaktes naar Beijing kon worden verplaatst. Het was te zwaar om over balken te kunnen rollen.

Daken
De gebouwen van de Verboden Stad zijn bedekt met geglazuurde dakpannen, die in het oude China alleen werden gebruikt op paleisgebouwen, tempels en huizen van nobelen. Het glazuur bestond in geel, groen, blauw en zwart, maar op koninklijke paleizen werden uitsluitend gele dakpannen gebruikt. Geel was de kleur van de Gele Rivier, die werd gezien als de bakermat was van de Chinese beschaving.

Op de hoeken van de daken werden keramieken mythische dieren geplaatst, zoals draken, leeuwen en eenhoorns. Hoe belangrijker het gebouw was, des te meer dieren er op het dak werden geplaatst. De keramieken dieren kwamen altijd in oneven aantallen, behalve op de Zaal van de Opperste Harmonie. Als belangrijkste gebouw van het hele land kreeg het dak 10 dierfiguren.

Dieren
In de verboden stad kom je veel draken tegen. In de Chinese cultuur stond de draak symbool voor de macht van de keizer. Maar in tegenstelling tot de Europese afbeeldingen van draken waarin vuur vaak centraal staat, wordt de Chinese draak gezien als brenger van het water. De draak was dus belangrijk voor de landbouw. In de verboden stad zijn daarom verschillende waterafvoeren in de vorm van draken.

Daarnaast staan er verschillende beelden van dieren in de verboden stad. Leeuwen stonden voor kracht en stabiliteit. De kraanvogel was het symbool van de onsterfelijkheid van de Chinese keizer en zijn rijk. Hiermee waren de vogels verwant aan de beelden van de schildpad, die stond voor langlevendheid.

Museum
De laatste keizer verliet de verboden stad in 1924. In 1912 waren de communisten aan de macht gekomen en kwam het keizerrijk ten einde. De laatste keizer, Puyi, mocht nog enkele jaren in de verboden stad blijven wonen. Over zijn levensverhaal werd de film ‘the Last Emperor’ gemaakt.

Sinds 1925 is de Verboden Stad voor iedereen te bezoeken. Wat moet het magisch zijn geweest voor Chinezen om na eeuwen van afsluiting het voormalige paleis van de keizers te kunnen bezoeken. Het Paleismuseum wordt op hoogtijdagen door 80.000 mensen per dag bezocht. Ter gelegenheid van het 600 jarig bestaan maakte vuurwerkkunstenaar Cai Guo-Qiang een virtual reality vuurwerkshow boven het complex. Op de volgende 600 jaar!

In de vroege Middeleeuwen was Dorestad, bij Wijk bij Duurstede, de grootste stad van ons land. Archeologisch onderzoek heeft in Dorestad een rijk versierde fibula teruggevonden. Wat is een fibula? En waar in Nederland zijn de zeldzame sporen van de vroege Middeleeuwen te zien?

Een fibula was een mantelspeld die op de schouder gedragen werd om een omslagdoek of mantel vast te klemmen. Fibula’s werden al gebruikt in de Romeinse tijd, en bleven ook in de Middeleeuwen in gebruik totdat ze werden vervangen door knopen. Fibula’s werden vaak gemaakt van simpel metaal, maar konden ook uitbundig worden versierd en als juweel worden gedragen.

Fibula van Dorestad
De fibula van Dorestad werd in 1969 gevonden in een put bij opgravingen in Wijk bij Duurstede. Waarschijnlijk is hij in de put verstopt tijdens aanvallen op of oorlogen om Dorestad. De fibula is gemaakt van goud dat is ingelegd met stukjes gekleurd glas. Ook bevat de fibula edelstenen van almandijn en parels.

Almandijn is een mineraal dat in de vroege Middeleeuwen vaak werd gebruikt ter versiering van luxe objecten. Onderzoek naar de Friese fibula van Wijnaldum heeft aangetoond dat de stenen waarschijnlijk afkomstig zijn uit India. Al in de 7e en 8e eeuw waren er dus handelsnetwerken, waarmee dure stenen uit het verre oosten werden gehaald.

De fibula van Wijnaldum is een bijzonder exemplaar bestaande uit een hoofdplaat en een voetplaat. De eerste stukjes van de fibula werden teruggevonden in 1953 en dankzij ruim 30 extra vondsten in de tientallen jaren erna, kon de fibula bijna geheel gereconstrueerd worden. Waarschijnlijk was de fibula gemaakt voor een rijke vrouw, zoals een Friese koningin. Sommige archeologen denken dat deze rijkversierde fibula gedragen is door een priesteres in de Odin cult.

Kunstenaars vs Ambachtslieden
Tegenwoordig zien we kunstenaars vaak als onafhankelijke creatievelingen, die zelf bepalen wat ze maken. Ze moeten hiervoor natuurlijk kennis van materialen en technieken hebben, maar zijn geen vakwerklieden die in opdracht gebruiksobjecten maken. In de Middeleeuwen bestond dit onderscheid niet. Getalenteerde vakwerklieden werden gevraagd om ook sierobjecten te maken en gingen vaak in dienst van koningen en machthebbers.

Ook later in de Middeleeuwen zijn vakwerklieden en kunstenaars dezelfde personen. Van Jan Maelwael is bekend dat hij al een ambachtsman wapens versierde, maar ook christelijke schilderijen maakte. Veel boekverluchtingen werden gewoon gemaakt door monniken die ook teksten schreven. Pas op het eind van de Middeleeuwen veranderde dit en ontstonden gespecialiseerde boekverluchters, die alleen nog de tekeningen maakten.

Lees ook de andere vensters uit de Canon van de Nederlandse Kunst!

Van het eerste afspraakje tot het huwelijksgeluk: De Franse rococoschilder Jean-Honoré Fragonard schilderde vier doeken over de stadia van de liefde. In zoete taferelen met rode wangetjes en veel bloemen volgen we het liefdespaar. Fragonard baseerde zijn personages op de Franse koning en zijn maîtresse.

De Franse koningen hielden er naast hun vrouwen vaak meerdere maîtresses op na. Voor de belangrijkste maîtresse of ‘favoriet’ werden zelfs meerdere kamers in het Paleis van Versailles ingericht. Zonnekoning Lodewijk XIV voerde de titel ‘koninklijke maîtresse’ in die gepaard ging met een royale uitkering. Sindsdien waren de maîtresses van de koning beroemde vrouwen. Ze vormden een unieke kans om invloed te krijgen op de vorst.

Mme du Barry
De laatste maîtresse van Lodewijk XV was de jonge Mme du Barry. Ze volgde de befaamde Mme de Pompadour op, die in 1764 was overleden. Mme du Barry was slechts 24 jaar toen ze werd voorgesteld aan de koning. De 58 jarige Lodewijk XV was onder de indruk van haar charme en ‘hervond zijn jeugd’ in haar bijzijn.

Mme du Barry was geboren als Jeanne Bécu. Op jonge leeftijd ontmoette ze Jean-Baptiste, graaf van Barry-Cérès. Na een vluchtige liefdesaffaire, liet hij haar in 1768 trouwen met zijn jongere broer Guillaume du Barry. Ze kreeg zo een adelijke titel (comtesse) en kon nu geïntroduceerd worden aan het hof van koning Lodewijk XV. Een paar maanden later was ze zijn ‘favoriet’.

Muziekpaviljoen
Als officiële maîtresse van de koning mocht het Mme du Barry aan niets ontbreken. Lodewijk XV gaf haar daarom een eigen paleis in Louveciennes, niet ver van Versailles. Mme du Barry liet bij haar paleis een muziekpaviljoen bouwen voor feesten (zie onderstaande foto). Architect Claude Nicolas Ledoux ontwierp het paviljoen in een neoclassicistische stijl.

Ook liet ze tuinen opnieuw aanleggen. Bij beeldhouwer Christophe-Gabriel Allegrain bestelde ze twee beelden van Venus en Diana voor in de tuin (tegenwoordig in het Louvre).

Verloop van de Liefde
Ter verfraaiing van het interieur van het nieuwe muziekpaviljoen vroeg ze rococo-schilder Jean Honoré Fragonard om vier schilderijen over de liefde te maken. De serie toont vier stadia van een liefdesrelatie: de eerste flirt, een heimelijk afspraakje, de voltrekking van het huwelijk en het liefdesgeluk van het samenzijn.

De taferelen spelen zich af in een geïdealiseerde tuin vol weelderige planten. Op iedere schilderij staat een marmeren beeld, dat verwijst maar cupido, Venus of engeltjes. Hiermee verbindt Fragonard het liefdesverhaal van het jonge koppel met de klassieke oudheid.

Jean Honoré Fragonard
In ‘de Achtervolging’ biedt een jonge man een dame een roos aan, een symbool van liefde en verkering. Op de achtergrond staat ook een beeld van twee engeltjes die een dier achterna zitten. Ze symboliseren de liefdesjacht. In ‘de ontmoeting’ zien we de dame met een liefdesbief. De man beklimt de muur als een ridder die een kasteel heeft bestormd, maar ziet de vrouw aarzelend wachten. Is er iemand die hen stoort?

In ‘de Gekroonde Liefde’ plaatst de vrouw een bloemenkrans op het hoofd van haar minnaar plaatst. Het gebaar van het kronen van de minnaar impliceert seksuele voleinding en toewijding. Het standbeeld van de slapende Cupido suggereert dat zijn werk voltooid is. In ‘de Liefdesbrieven’ haalt het paar herinnering op aan hun prille verliefdheid. Het standbeeld van de godin van de vriendschap en de hond aan de voeten van het paar, staan voor liefde en trouw.

De man in de schilderijen lijkt verdacht veel op Lodewijk XV. Het is dus duidelijk dat Fragonard Mme du Barry en Lodewijk XV in zijn gedachten had toen hij de werken schilderde. Nadat ze geleverd waren bij het muziekpaviljoen, besloot Mme du Barry de werken terug te sturen. Het is niet helemaal duidelijk waar ze ontevreden over was.

De werken bleven vervolgens bijna 20 jaar achter in het atelier van Fragonard. Pas in 1790 werden ze in een andere landhuis geïnstalleerd, aangevuld met een aantal kleinere schilderijen. Sinds begin 20e eeuw zijn ze te zien in het Frick Museum in New York.

Na de Frans-Duitse oorlog van 1870 brak in Parijs de revolutie uit. Kunstschilder Gustave Courbet was een actieve revolutionair. Op zijn voorstel werd de beroemde Colonne Vendôme neergehaald. Nadat de revolutie was neergeslagen, moest Courbet zijn acties bekopen met een zware straf…

In 1870 brak er oorlog uit tussen Frankrijk en het Duitse Pruisen. Frankrijk leed grote verliezen en de Duitsers trokken op tot aan Parijs. Keizer Napoleon III werd bij de Slag bij Sedan gevangen genomen, waardoor het Tweede Franse Keizerrijk ten val kwam. Politicus Leon Gambetta riep daarom de republiek uit. De nieuwe regering kwam tot een vredesverdrag met de Duitsers, waarin Elzas-Lotharingen werd afgestaan en de Fransen een enorme financiële vergoeding moesten betalen.

Schilderijen van de Commune: André Devambez – L’Appel (linksboven), André Devambez – La Barricade (rechts), Maximilien Luce – Paris 1871 (linksonder)

Commune van Parijs
De bevolking van Parijs was woedend over de vernederende afspraken met de Pruisen. Toen de nieuwe Franse regering de belastingen verhoogde en lonen niet meer uitbetaalde om aan de financiële verplichtingen te kunnen voldoen, brak de revolutie uit. Burgers van Parijs namen de stad in, schreven eigen verkiezingen uit en startten een nationale garde van burgers.

Deze zogenaamde ‘communards’ voerden een schrikbewind, dat was gebaseerd op een socialistische ideologie. Ze besloten verschuldigde huren uit de oorlogstijd kwijt te schelden en uitkeringen in te stellen voor partners en kinderen van omgekomen soldaten. Ook namen ze een aantal liberale beslissingen zoals scheiding van kerk en staat en de afschaffing van kinderarbeid. Het volk was aan de macht!

Colonne Vendôme
Voor veel communards was de wijze waarop Napoleon III Frankrijk tegen de Duitsers had beschermd een aanfluiting. Monumenten ter ere van Napoleon waren hen daarom een doorn in het oog. Kunstschilder Gustav Courbet stelde daarom voor om de Colonne Vendôme die in 1810 ter ere van Napoleon Bonaparte was gebouwd, af te breken.

De Colonne Vendôme was gebaseerd op de Zuil van Trajanus in Rome, waar de Dacische oorlogen op staan afgebeeld. De Franse erezuil toonde de belangrijkste overwinningen van Napoleon. De Colonne Vendôme ontstond uit 1200 omgesmolten kanonnen, die buit waren gemaakt bij de slag bij Austerlitz.

Gustave Courbet
Kunstschilder Gustave Courbet was een belangrijke aanhanger van de commune. Hij was geïnteresseerd in de ideeën van Pierre-Jospeh Proudhon, die zich als eerste een anarachist noemde. Zijn ideeën over communisme en gedeelde rijkdom waren de basis voor veel plannen van de commune. Courbet schilderde Proudhon meerdere malen.

Gustave Courbet stelde voor om de Colonne Vendôme af te breken. Hij vond dat de zuil “geen enkele artistieke waarde had” en militaristische ideeën verheerlijkte. “Burger Courbet wenst dat de regering van de Nationale Defensie hem zal machtigen om de zuil te demonteren”, schreef hij. Op 16 mei 1871 werd de Colonne Vendôme inderdaad omver getrokken.

Gevangenschap
Slechts een week nadat de Colonne Vendôme werd gesloopt, nam het Franse leger in een bloedige strijd de macht in Parijs over de communards. De leiders van de commune van Parijs werden zonder proces geëxecuteerd. Courbet werd verantwoordelijk gehouden voor de sloop van de Colonne Vendôme en veroordeeld tot 6 maanden gevangenisstraf en een boete van 500 francs.

Uiteindelijk besloot de nieuwe Franse regering om de Colonne Vendôme te herbouwen en de kosten hiervoor werden op Courbet verhaald. In 1877 waren de kosten vastgesteld op 323,091 francs en 68 centimes, te betalen in termijnen van 10,000 francs. Een enorme som geld, die Courbet nooit zou kunnen opbrengen.

Gustave Courbet – Proudhon en zijn kinderen / Gustave Courbet – In de gevangenis

Courbet was ondertussen gevlucht naar Zwitserland. Hoewel hij hier deelnam aan exposities, viel zijn zelfverkozen ballingschap hem zwaar. Courbet ging steeds meer drinken en kreeg hierdoor gezondheidsklachten. Op 31 december 1877 overleed hij aan een leverziekte, precies 1 dag voordat hij zijn eerste termijn van 10,000 francs had moeten betalen.

Nadat in Parijs onrusten uitbraken, vluchtten veel Franse impressionisten naar Londen. De Londense schilderijen van Monet, Sisley en Pissarro tonen het leven in de stad en de uitstapjes naar het platteland. Londen werd zo enkele maanden de hoofdstad van het impressionisme!

Door het uitbreken van de Frans-Duitse oorlog in 1870 en de machtsgreep van de commune van Parijs, besloten veel kunstenaars te vluchten uit Parijs. Kunsthandelaar Paul Durand-Ruel en kunstschilder Charles-François Daubigny weken daarom uit naar Londen. Al snel zouden ook andere kunstenaars hen volgen en werd Londen tijdelijk de nieuwe hoofdstad van het impressionisme.

Londense Schilderijen van Camille Pissarro (v.l.n.r.): Crystal Palace, Dulwich College, Lordship Lane Station

Camille Pissarro
Camille Pissarro vluchtte naar Londen, nadat zijn huis in Louveciennes was ingenomen door de Pruisen. Zijn optrekje in de buurt van de Seine buiten Parijs, werd gebruikt om de paarden te stallen. Hoewel hij in Londen veilig was voor de gebeurtenissen in Parijs, miste hij de stad enorm.

In Londen schilderde Pissarro vooral taferelen die hem aan thuis lieten denken. Met de trein reisde hij naar de landelijke gebieden rondom de stad. Hij schilderde de rust en glooiende heuvels van het Engelse platteland. Ook schilderde hij het Crystal Palace dat in 1851 voor de Wereldtentoonstelling werd gebouwd.

Londense Schilderijen van Claude Monet (v.l.n.r.): Green Park, Hyde Park, Pool of Londen, Thames bij Westminster

Monet en Sisley
Het is opvallend dat de impressionisten in Parijs vasthouden aan de thema’s die ze in Frankrijk al schilderde: de trein, de rivier, het platteland en de stadsparken. De kunstschilders worden geen toeristen die beroemde gebouwen schilderden, ze kiezen liever voor het dagelijks leven.

Claude Monet kwam naar Londen om de verplichte dienstplicht in Frankrijk te ontlopen. Dankzij Daubigny kwam hij in contact met Durand-Ruel, die als zijn vertegenwoordiger kon optreden in Engeland. Monet schilderde in Londen verschillende beelden van de Thames en van de belangrijkste stadsparken. Zijn schilderijen tonen het stadsleven van Londen onder een grauwe lucht.

Londense Schilderijen van Alfred Sisley (v.l.n.r.): Bridge at Hampton Court, Road at Hampton Court, Inn at East Molesey

Terugkeer naar Parijs
Nadat in 1871 de orde in Frankrijk was hersteld en de Derde Republiek was uitgeroepen, besloten de meeste kunstenaars weer terug te keren naar Parijs. Daubigny en Monet deden op de terugweg zelfs Nederland nog aan (daarover later dit jaar meer!) en brachten tijd door in Zaandam.

Alleen Alfred Sisley kwam pas in 1874 naar de Engelse hoofdstad. Zijn huis was verwoest door de Pruisen en gestimuleerd door de verhalen van de andere impressionisten, hoopte hij in Londen geld te verdienen. Ook in de schilderijen van Sisley speelt de Thames een hoofdrol. Sisley schilderde vooral rondom Hampton Court in het Westen van de stad, in het centrum kwam hij nauwelijks.

Houses of Parliament
Ook de andere impressionistische kunstenaars bleven in de volgende decennia naar de Engelse hoofdstad reizen. Pissarro kwam terug in Londen in 1890, 1892 en 1897 en schilderde tientallen werken in de stad. Monet bezocht Londen meerdere malen rond 1900.

Tegenwoordig zijn vooral de schilderijen uit Monet’s tweede periode in Londen beroemd. Zijn werken van the Houses of Parliament (19 schilderijen), Charing Cross Bridge (37 schilderijen) en Waterloo Bridge (41 schilderijen) laten het veranderde licht zien. Afhankelijk van de seizoenen, de tijd van de dag en de weersomstandigheden veranderen de kleuren en het contrast van het schilderij. Monet maakte vergelijkbare serie van de kathedraal van Rouen.

In deze tweede periode in Londen koos Monet dus meer toeristische plekken, maar opnieuw lijkt het nauwelijks om de plaats te gaan. Monet schilderde de kleur van het licht, die in Engeland anders was dan in Frankrijk. Zo werd Londen van een vluchtplaats tot een bron van nieuwe inspiratie.

Dit artikel is het tweede deel in een tweeluik over de ‘revolutie’ van 1870 en de commune van Parijs. Lees ook het eerste deel: Waarom Courbet de Colonne Vendôme vernielde.

Vandaag is het 50 jaar geleden dat de Rothko Kapel werd geopend in Houston, Texas. In het spirituele gebouw brengen de schilderijen van Mark Rothko je tot jezelf. Zelf heeft Rothko de kapel nooit bezocht. Hij pleegde een jaar voor de opening zelfmoord.

Als kind leer je al vroeg: de lucht is blauw, de zon is geel en een hart is rood. Kleuren hebben een orde, een betekenis. Maar iedere keer als ik voor een schilderij van Mark Rothko sta, lijkt de betekenis heel anders. Rood is niet de kleur van de liefde, rood lijkt de eeuwigheid, als een diepte zonder einde. Het is de emotionele kracht van kleuren, die Rothko ook gebruikt in zijn kapel.

14 schilderijen
In de Rothko kapel creëerde Rothko met grote schilderijen een intense kleurervaring. Het is een achthoekig gebouw gemaakt van baksteen. Rothko schilderde 4 triptieken en 5 losse schilderijen om de muren van de kapel te vullen. De doeken lijken donkerpaars of zwart en geven ieder moment van de dag een andere kleurimpressie, dankzij het licht uit het dakraam.

Het is verleidelijk om het paars te zien als een teken van de donkere periode in Rothko’s leven. Rothko leed aan zware depressies toen hij werkte aan de schilderijen. Toch zijn de schilderijen van Rothko voor mij niet tragisch of zwaar. De donkere werken vormen een cocon, waarbij een intimiteit ontstaat die dwingt tot introspectie. Het paars van Rothko brengt je tot jezelf.

Color Field Painting
Mark Rothko had er een hekel aan om gezien te worden als een abstracte kunstenaar. Hij zei: “Als je mijn werk alleen waardeert om de kleurverhoudingen, dan mis je het punt. Ik ben alleen geïnteresseerd in het uiten van fundamentele menselijke emoties: tragedie, extase, ondergang.” Kleuren waren het middel, niet het doel.

Rothko werd geboren in Daugavpils in het huidige Letland, maar verhuisde naar de Verenigde Staten in 1913. In zijn eerste jaren als kunstschilder voelde hij zich verwant aan het surrealisme. Maar rond 1946 ging hij experimenteren met kleurvlakken op grote doeken. Hij noemde dit ‘multiformschilderijen’, waarin hij vlekken van kleur op het doek zette.

Rond 1950 begon hij aan de abstract expressionistische schilderijen waarmee hij beroemd zou worden. Hij gebruikte verticale doeken, waarop hij 2 of 3 ‘zwevende’ kleurvlakken aanbracht. Wat opvalt is de enorme grootte van zijn doeken. Sommige zijn wel 3 meter hoog.

In de klassieke kunst worden grote schilderijen gebruikt om te pronken. Maar Rothko probeert juist het tegenovergestelde te bereiken: intimiteit. Als bezoeker kan je ‘opgaan’ in een Rothko schilderij, alsof het doek je omarmt. In het Stedelijk Museum Schiedam was het vorig jaar mogelijk om alleen oog-in-oog te staan met Grijs, Oranje op Kastanjebruin, No. 8. Juist in je ééntje zonder andere bezoekers ervaar je de intimiteit het sterkst.

Kapel
In de Rothko kapel is de ervaring nog intenser, doordat er 14 schilderijen zijn opgehangen. Je bent als bezoeker echt aan alle kanten omgeven door de kleurvlakken van Rothko. In de laatste jaren van zijn leven werkte Rothko vaker in series. Het was voor hem de ultieme manier om de ervaring van zijn kunst te versterken.

De naam ‘kapel’ heeft voor veel mensen een referentie naar de katholieke kerk. Toch is de Rothko kapel geen katholieke kapel. In het gebouw ligt de bijbel naast de koran. Alle religies zijn welkom. De spirituele ervaring staat centraal, de religie is daaraan ondergeschikt. De Rothko kapel is een plek om tot jezelf te komen. Rothko heeft dit zelf nooit meer meegemaakt. Hij pleegde in 1970 zelfmoord.

Al op veertienjarige leeftijd werkten drie Nijmeegse broers aan het hof van de Bourgondische hertog. De Gebroeders van Lymborch maakten van illustraties in Bijbels en getijdenboeken ware kunstwerken. Hoe groeiden drie jonge Nederlanders uit tot de beste miniaturisten van de Middeleeuwen?

De Gebroeders van Lymborch, lange tijd Gebroeders van Limburg genoemd, waren echte vernieuwers. In hun eerste opdrachten werkten ze in een klassieke stijl, die verwant was aan hun voorgangers. Maar in latere boeken maakten de broers hun tekeningen net zo belangrijk als de tekst. Ze namen hele pagina’s voor hun taferelen, gebruikten dure pigmenten en plaatsten de verhalen in landschappen.

In dienst van de hertog
De Gebroeders van Lymborch kwamen uit een echte kunstenaarsfamilie. Hun oom Jan Maelwael werkte al eind 14e eeuw voor de Hertog van Bourgondië, Filips de Stoute. Waarschijnlijk op zijn voorspraak werden de broers Herman, Paul en Johan ingehuurd door Filips om een bijbel (Bible Moralisée) te verluchten. de broers waren destijds pas tussen de 14 en 17 jaar oud.

Voor de Bible Moralisée baseerden de broers zich op een oudere bijbel, die gemaakt was voor koning Jan II van Frankrijk, de vader van Filips (zie hier een Stamboom). De tekst is letterlijk hetzelfde, dus waarschijnlijk hadden toegang tot het oude boek. De vooruitgang in de tekeningen is echter opmerkelijk. Waar de Bijbel van Jan II flets en plat oogt, zijn de tekeningen van de gebroeders van Lymborch kleurrijk en met veel meer perspectief.

Getijdenboeken
Voor Jean de Berry maakten de Nijmeegse broers vervolgens twee rijkversierde getijdenboeken. Deze gebedenboeken werden gebruikt voor privé-devotie. In zo’n boek stonden teksten en gebeden voor 8 getijden op een dag: metten (middernacht), lauden (zonsopgang), priem (6 uur), terts (9 uur), sext (middaguur), none (15 uur), vespers (begin van de avond), completen (voor het slapen). Alle afbeeldingen in de ‘Belles heures du duc de Berry’ zijn van de hand van de gebroeders van Lymborch. Kleine versieringen in de marge of in de tekst werden door andere kunstenaars gemaakt.

In onderstaande reeks Maria-getijden is goed te zien hoe door het tekenen van landschappen met een hoge horizon dieptewerking wordt gesuggereerd. Ook de gebouwen tonen een poging tot perspectief, een grote vernieuwing voor de 14e eeuw. Het is opvallend dat sommige prenten geïnspireerd lijken op fresco’s van Giotto of Gaddi uit Italië. Voor zover bekend zijn broers nooit naar Italië gereisd, maar mogelijk hebben ze prenten van de werken gezien.

Met hedendaagse ogen lijken de tekeningen van de Gebroeders van Lymborch misschien simpel of ouderwets. Maar de broers introduceerden talloze vernieuwingen tijdens hun korte carrière. Zo waren ze de eersten die hele pagina’s gebruikten voor een versiering. Blauw was in de Middeleeuwen een bijzonder duur pigment, toch gebruikten ze pagina’s vol met een blauwe achtergrond. Het toont de rijkdom van Jean de Berry.

De mooiste prenten van de broers zijn terug te vinden in ‘Les Très Riches Heures du duc de Berry’. De gotische kastelen en vele details in de prenten van de maanden van het jaar zijn ongeëvenaard binnen de Middeleeuwse kunst. Helaas konden de gebroeders van Lymborch dit boek nooit afmaken. Ze overleden vermoedelijk aan de pest in 1416. De jongste broer, Johan, was slechts 28 jaar. Les Très Riches Heures werd vervolgens door andere miniaturisten afgemaakt.

Bourgondische kunstenaars
Het is opvallend hoeveel Nederlandse kunstenaars aan het hof van de Bourgoundische hertogen hebben gewerkt. De Noordelijke Nederlanden hoorden in de tijd van Filips de Stoute nog niet bij het Bourgondische rijk. Toch werkte ook de oom van de gebroeders van Lymborch, de Nijmegenaar Jan Maelwael als hofschilder. Hij was één van de eerste kunstenaars die met olieverf werkte.

Ook de Haarlemse beeldhouwer Claus Sluter werkte voor Filips de Stoute. Hij werkte aan het voorportaal van het klooster van Champmol. Ook ontwierp hij pleuranten (beweners) voor het grafmonument van Filips. Omdat de beeldjes nog niet af waren bij zijn overleden, nam zijn neef Claus van de Werve de taak op zich om het praalgraf te completeren. Net als de familie Maelwael-van Lymborch was het atelier van Sluter en van de Werve dus een familiebedrijf!

Dit artikel is onderdeel van de Canon van de Nederlandse Kunst. Lees ook de andere vensters uit de canon!

De musea zitten nog steeds potdicht en daarom zijn er deze maand helaas geen nieuwe tentoonstellingen te melden. //Vensters kijkt daarom naar spannende nieuwe kunstwerken in de openbare ruimte! Bovendien selecteerden we de hoogtepunten op tv en op het web. Hierbij onze kunst-tips voor maart!

Vanaf komende week gaan we op onze website alvast vooruit kijken naar de tentoonstellingen, die na de lockdown te zien zullen zijn.
Maar nu de musea nog steeds gesloten zijn, heeft //Vensters drie gloednieuwe buitenkunstwerken geselecteerd die afgelopen jaar zijn geplaatst. Dit als vervolg op ons grote overzicht van kunst in de openbare ruimte!

Masker van Nijmegen – Andreas Hetfeld
Veur-Lent, Nijmegen
Aan de rivier de Waal staat een gigantisch Romeins masker van 6 bij 5,5 meter groot. Het is een kopie van een masker uit museum het Valkhof in Nijmegen. Met dit masker uit de eerste eeuw, moest een Romeinse soldaat de vijand angst inboezemen. Kunstenaar Andreas Hetfeld ontwierp het beeld, waar je via een trap in kan klimmen. Bezoekers kijken zo door de ogen van het masker naar Nijmegen. Hoewel het masker schitterend op het nieuwe stadseiland is geplaatst, moet het binnenkort plaatsmaken voor woningbouw. Maar in korte tijd is het beeld zo populair geworden, dat inwoners van Nijmegen proberen het beeld op de huidige plek te behouden.

Ling Zhi Helicopters – Huang Yong Ping
Kop van de Rijswijkse Landingslaan, Leidschenveen-Ypenburg, Den Haag
Huang Yong Ping gevallen realiseerde met Ling Zhi Helicopters  een intrigerend en reusachtig ensemble van drie ‘paddenstoel-helicopters’. Als de wind waait draaien op de ‘hoeden’ zachtjes de helicopterwieken en lijkt het alsof het werk hier net is geland. Op deze plek bevond zich tussen 1936 en 1987 het vliegveld Ypenburg. Ling Zhi is de naam van een kleine paddenstoel die in China groeit op oude bomen en in de bergen. In de traditionele Chinese medicijnleer en volgens het Taoïstische geloof is de Ling Zhi paddenstoel een medicijn om je te verzekeren van een lang leven. Huang Yong Ping koos ervoor om drie exemplaren van deze soort paddenstoel uit te vergroten.

Bospoldervos – Florentijn Hofman
Schiedamseweg, Bospolder-Tussendijken, Rotterdam
De Bospoldervos is zestien meter lang en tien meter hoog met een mooie oranje tint en een plastic zakje in zijn bek. Het geheel weegt 65 ton. Het ontwerp is gemaakt door Florentijn Hofman, die met dit kunstwerk een relatie tussen de stad en de natuur weergeeft. Met zijn vos wilde hij een beeld maken dat gaat over hoe de natuur zich in stedelijke randgebieden onder de metrobaan door de stad binnenwerkt. De natuur draagt bij aan het welzijn van de stedelijke mens. Hofman kwam op twee manieren tot dit ontwerp. De eerste is de zo onsterfelijke benaming van deze stadswijk, Bospolder-Tussendijken – een samenstelling van bos, polder en dijken. Het herinnert aan een onzichtbaar verleden. De tweede manier was door de Schiedamseweg nader te bestuderen. De straat kent nog veel aandachtspunten, maar ondernemers en bewoners zagen wel wat in een kunstwerk als trekker en creëerden zo een echte blikvanger.

Aanraders op TV in de komende maand:

Sterren op het Doek (MAX)
Wekelijks vanaf 13 maart om 20h30 op NPO2
Verschillende prominenten geven zich over aan de doorgrondende blikken van drie schilders én de prikkelende vragen van presentator Özcan Akyol in Sterren op het Doek van MAX. Wat laten ze van zichzelf zien? En wat juist niet? Na afloop kiest de geportretteerde één schilderij uit en de twee overgebleven schilderijen worden geveild.

Close Up: Ik ben een zwarte beekdhouwer (AVROTROS)
Woensdag 24 maart om 23h00 op NPO2
De documentaire ‘Ik ben een zwarte beeldhouwer’ is een filmische zoektocht naar de verbeelding en de inspiratie van de Amsterdamse kunstenaar Nelson Carrilho die met zijn bronzen beelden uitdrukking geeft aan zijn Afrikaanse afkomst. In deze tijd van polarisatie voelt Carrilho de pijn van het koloniale verleden en zet die om in monumenten die de samenleving verbinden. Filmmaker Robin van Erven Dorens reist met Carrilho mee naar zijn geboortegrond op Curaçao, naar Zuid-Italië, waar hij een monument wil neerzetten voor vluchtelingen en filmt hem aan het werk in zijn atelier in de Amsterdamse Jordaan.

Nu de musea opnieuw gesloten zijn, geeft //Vensters graag een aantal tips voor online museumbezoek:

Oude Kerk: Dennis Rudolph laat engelen zweven
@ https://oudekerk.nl/programma/kunstenaar-dennis-rudolph-laat-engelen-zweven-boven-de-oude-kerk/
Berlijnse kunstenaar Dennis Rudolph maakte een nieuw werk voor de buitenzijde van de kerktoren: The 5 Minute Apocalypse.

Kunstdwalingen
@ https://www.kunstdwalingen.nl/
Krina dwaalt met je door de beeldende kunst. Volkomen willekeurig en op een luchtige wijze. 

Rijksmuseum Boerhaave: Besmet
@ https://boerhaave.buzzsprout.com/
Besmet! is een zesdelige podcast over epidemieën vroeger en nu. De serie maakt onderdeel uit van de tentoonstelling Besmet in Rijksmuseum Boerhaave! 

Maart 2021
16 maart: Antoine-Jean Gros – 250 jaar geleden geboren
20 maart: Start van de Lente
22 maart: Ontsnapping Hugo de Groot in de boekenkist – 400 jaar geleden
23 maart: Jean-Paul Laurens – 100 jaar geleden overleden
25 maart: Annunciatie – katholieke herdenking

Vanavond vergadert de gemeenteraad van Nijmegen over een reddingsplan voor Museum het Valkhof. Er zijn miljoenen nodig voor een verbouwing en de uitvoering van nieuwe plannen. Zonder geld komt sluiting van het museum dichterbij.

Museum het Valkof is al jarenlang een zorgenkindje. De gemeente weigert de investeren en het museum slaagt er onvoldoende in om externe fondsen binnen te halen. Het resultaat: lage bezoekersaantallen en een beperkt tentoonstellingsprogramma. Het lijkt een vicieuze cirkel: zonder grote tentoonstellingen weinig publiek en door weinig publiek weinig investeringen.

Verbouwing
Het gebouw voldoet niet meer aan de huidige eisen van de klimaatbeheersing. Zonder aanpassingen zullen andere musea geen werken meer uitlenen. De doodsteek voor het museum. Museum het Valkhof heeft daarom een verbeterplan opgesteld voor een verbouwing van het museumgebouw en een nieuwe strategie, die het museum naar 125.000 bezoekers per jaar moet leiden. Het kostenplaatje: grofweg 16 miljoen euro.

Veel politieke partijen in de Nijmeegse gemeenteraad twijfelen of dit een haalbare ambitie is. De partijen weten daarom niet of de investering wel de moeite waard is. Deze houding is tekenend voor de huidige Nederlandse beleid. Musea worden alleen afgerekend op bezoekersaantallen en blockbuster tentoonstellingen. Collectiebeheer en waardevolle kleinere tentoonstellingen voor hedendaagse kunstenaars mogen geen geld kosten.

Investeringen
Maar zelfs als het doel hoge bezoekersaantallen is, staat de haalbaarheid van het plan met investeringen. Grote tentoonstellingen kosten nou eenmaal geld. In goed voorbeeld zijn de recente resultaten van het Fries museum. Het museum had jarenlang zo’n 60.000 bezoekers per jaar. Toen Leeuwarden culturele hoofdstad van Europa werd, konden dankzij de Europese subsidies grote tentoonstelling rondom Escher en Rembrandt worden georganiseerd. Het resultaat: 348.000 bezoekers in 2018.

Het Fries museum wist vervolgens dankzij de inzet van eigen reserves ook in 2019 grote tentoonstellingen te programmeren. Het museum wist zo 150.000 bezoekers te halen. Hiervan kwamen 95.000 mensen speciaal voor het museum naar Friesland, en die bezoekers gaven gezamenlijk 5 miljoen euro uit. Investeringen in het museum zorgden dus voor meer uitgaven in de regio. Maar ook voor het Fries Museum geldt dat bij uitblijven van structurele middelen, de bezoekersaantallen zullen terugzakken.

Samenwerken
Ook Museum het Valkhof heeft in het verleden laten zien dat grote tentoonstellingen bezoekers trekken. In 2018 programmeerde het museum een tentoonstelling rondom het getijdenboek van Maria van Gelre. Een dure tentoonstelling die dankzij externe geldschieters werd gerealiseerd. Het resultaat: een zeer succesvol jaar met ruim 110.000 bezoeker (t.o.v. 75.000 normaal).

De kracht van de Maria van Gelre tentoonstelling zat hem in de verbinding met de stad. Maria was hertogin van Gelre en zo belangrijk voor de geschiedenis van Nijmegen. Bovendien was de Nijmeegse Radboud Universiteit partner en onderzocht het manuscript in detail. Hierdoor werden ook externe geldschieters enthousiast en werd deze tentoonstelling mogelijk.

Ambitie
Museum het Valkhof heeft een fantastische archeologische collectie en de mooiste collectie Nederlandse pop art van ons land. Kansen genoeg dus om mooie tentoonstellingen rond deze thema’s te ontwikkelen en het museum opnieuw op de kaart te zetten! Zou het niet fantastisch zijn als de beroemde Valkhofburcht van Jan van Goyen wordt getoond naast andere werken van zijn hand? Of een grote Pop Art tentoonstelling waarin de Nederlandse kunstenaars naast hun Amerikaanse collega’s worden getoond.

De gemeente zou in de toekomst de rol van partner van het Valkhof moeten pakken. Dus niet alleen geldschieter, maar als partner bij de programmering en bij de marketing. Ze moeten investeren in het gebouw om de basis op orde te brengen en een actieve rol pakken bij vinden van externe financiers voor tentoonstellingen. Een succesvol Valkhof brengt bezoekers naar de stad.

Welke thema’s wil Nijmegen – als oudste van het land – onder de aandacht brengen? De Romeinse Limes worden dit jaar uitgeroepen tot UNESCO Werelderfgoed. Zou het Valkhof niet het museum zijn om dit om te zetten in de tentoonstelling? De gemeente Nijmegen en Museum het Valkhof hebben alle troeven in handen om er gezamenlijk een succes van te maken, nu de wil nog.

Wat zijn uw mooiste herinneringen aan Museum het Valkhof? We lezen het graag in de reactieruimte!

Florine Stettheimer maakte schilderijen als toneelstukken. Het zijn speelse taferelen in felle kleuren, waarin vaak maatschappijkritiek zit verstopt. Hoewel ze zelf uit een rijke gezin kwam, moet je in haar schilderijen vaak lachen om de New Yorkse upper class. Is het leven niet één groot toneelspel?

In 1912 bezocht Florine Stettheimer een uitvoering van Serge Diaghilev’s Ballets Russes in Parijs. Ze raakte betoverd door de dansers in de weelderige decors. Het inspireerde haar tot het maken van schilderijen, die eruit zagen als toneelstukken. Ze toont de wereld van de New Yorkse upper class met veel ironie en verwondering.

Europa
Neem “Spring Sale at Bendel’s“. De trap en de gordijnen geven het gevoel van een podium. Vrouwen staan aan dezelfde kleren te trekken, er wordt snel iets gepast midden in de winkel en natuurlijk moet ook het schoothondje mee. Rijke dames worden in het schilderij straatvechters om de mooiste koopjes te bemachtigen. Stettheimer maakt de Amerikaanse consumptie-cultuur op een speelse manier belachelijk.

Misschien is het Stettheimer’s jeugd in Europa geweest, waardoor ze met een onbevangen blik naar de Amerikaanse upper class kan kijken. Ze werd in New York geboren, maar het rijke gezin Stettheimer woonde een deel van het jaar in Duitsland en reisde over het hele continent.

Terug naar de VS
In 1914 moesten de Stettheimers overhaast terugkeren naar de VS toen de Eerste Wereldoorlog uitbrak. Het schilderij “New York/Liberty” toont de terugkomst van president Wilson (achter het spreekgestoelte op het schip) na de vredesbespreking in Parijs. Het doek moet Stettheimer aan haar eigen terugkeer naar New York hebben herinnerd.

In New York groeide de salon van de Stettheimers uit tot een ontmoetingsplek voor kunstenaars en progressievelingen. Marcel Duchamp, Francis Picabia en Georgia O’Keeffe behoorden tot de vaste bezoekers. Stettheimer kwam zo in contact met curatoren en galeristen, maar toch stelde ze haar schilderijen nauwelijks tentoon. Ze had de inkomsten niet nodig en stelde hoge eisen aan de galerie. Dankzij haar kunstenaarsvrienden werd haar werk toch opgenomen in de belangrijkste grote tentoonstellingen van Amerikaanse kunst in haar tijd.

Cathedrals
Haar beroemdste werken zijn de “Cathedrals” die ze maakte tussen 1929 en 1942. Ze neemt hierin de zakenwereld, de consumentenmaatschappij, de kunstwereld en de theaterwereld op de hak. Opnieuw voelen de schilderijen als toneelscènes met schreeuwerige uithangborden en veel mensen op het toneel. Het zijn geen chronologische verhalen, maar sfeerindrukken waarin talloze kleine gebeurtenissen te zien zijn.

De ironie spat van de doeken. In “The Cathedrals of Wall Street” zet ze rijke bankiers naast een standje van het Leger des Heils, als een waarschuwing voor grote verliezen. In “The Cathedrals of Art” zijn alle figuren met elkaar bezig en lijkt niemand oog te hebben voor de kunst.

Maatschappijkritiek
Het is belangrijk te beseffen in welke tijd Florine Stettheimer haar schilderijen maakte. Vrouwen had net kiesrecht gekregen, de Amerikaanse musea waren net opgericht. New York ademde een sfeer van vooruitgang. Tegelijk was er grote armoede. “The Cathedrals of Fifth Avenue” toont een rijkelui’s huwelijk, maar werd gemaakt in 1929 vlak na de grote beurscrash. Stettheimer toont zo de bubbel waarin de upper class leefde. Hoewel Stettheimer onmiskenbaar deel uit maakte van deze bubbel, laat ze op subtiele manier haar progressieve denkbeelden zien. Zo ging ze veel om met homoseksuelen en was ze tegen rassendiscriminatie.

Haar schilderij “Ashbury Park South” toont hoe mensen van kleur plezier hebben op het strand. Tegenwoordig voelt dit misschien als een vanzelfsprekend beeld, maar in 1920 was er grote rassendiscriminatie. Zwarte en witte mensen hadden ieder een eigen deel van het strand. Op schilderijen werden mensen van kleur vaak niet afgebeeld. Stettheimer liet juist zien dat iedereen hetzelfde was. “Ashbury Park South” was tijdens haar leven het schilderij dat ze het vaakst instuurde voor tentoonstellingen. Het is tekenend voor Stettheimer. Haar werken zijn geen grootse protesten, maar speelse speldenprikjes, als spiegels voor de maatschappij.

Morgen is het internationale vrouwendag en zullen we op onze sociale media extra aandacht besteden aan een naakt zelfportret dat Florine Stettheimer maakte. Volg ons nu op Facebook, Twitter of Intagram!

In het jaar 1500 zou de wereld vergaan. Het eind der tijden werd ingeluid door de komst van vier ruiters met een wit, een rood, een zwart en een vaal paard. Volgens de Bijbel brachten de ruiters van de Apocalyps dood en verderf over de wereld. Wie waren deze geheimzinnige ruiters?

Op het eind van Middeleeuwen waren mensen bang voor het eind der tijden. De profeet Johannes van Patmos had in het Bijbelboek Openbaring voorspeld dat Jezus terug zou keren op aarde. Hierna zou de eindtijd aanbreken vol rampen, oorlogen en pandemieën. De doden werden tot leven gewekt en onderworpen aan het Laatste Oordeel. Alleen voor vrome mensen zou een plekje vrij zijn in een nieuwe paradijselijke wereld.

Dürer
Hoewel in de Openbaring van Johannes geen exacte datum staat genoemd, dachten veel Middeleeuwers dat in het jaar 1500 het eind der tijden zou aanbreken. Albrecht Dürer maakte daarom in 1498 een serie van 15 houtsnedes over het Bijbelboek Openbaring. Vooral de prent van de Vier ruiters van de Apocalyps was meteen een succes.

De openbaring van Johannes is een complex boek, vol angstaanjagende visioenen van de verschrikkingen van het eind der tijden. In grote lijnen is het boek een allegorie waarin gelovigen wordt opgeroepen om standvastig te zijn in hun geloof, ondanks alle kwaden en verleidingen. Dürer’s verbeeldingskracht maakten veel indruk, omdat veel mensen dachten dat deze profetieën tijdens hun leven zouden uitkomen.

De Ruiters van de Apocalyps
Het naderende einde van de wereld zou worden aangekondigd door de ruiters van de apocalyps. Volgens de Openbaring van Johannes lag er op de troon van God een boek met zeven zegels. Zodra het Lam Gods de eerste vier zegels verbrak, kwamen vier paarden tevoorschijn: een wit paard dat symbool staat voor veroveringen van het kwaad, een rood paard als symbool voor het bloedvergieten tijdens een oorlog, een zwart paard als symbool voor honger en een vaal paard met de dood.

De ruiters trekken over de hele wereld en zaaien dood en verderf. De mensheid krijgt te maken voor grote verschrikkingen en moet hopen op een goede afloop. In het Bijbelboek wordt vervolgens beschreven hoe na het openen van de zeven zegels, zeven trompetten volgen die de wereld vernietigen en zeven schalen die nieuwe plagen over de wereld brengen. Uiteindelijk volgt op deze ellende het laatste oordeel en breekt een nieuwe tijd aan, waarin geen kwaad meer op de wereld is.

Kunst
Het beeld van de vier ruiters die kwaad over de wereld brengen, bleef ook ver na de Middeleeuwen kunstenaars intrigeren. De Amerikaanse schilder Benjamin West vergrootte de dramatiek van het tafereel door duivels in de lucht te schilderen en het lijden van de mens te benadrukken. In zijn schilderij ziet de wereld er uit als een slagveld in de oorlog.

Eind 19e eeuw kwam het thema opnieuw in de belangstelling door het symbolisme. De russische schilder Viktor Vasnetsov maakte van de vierde ruiter zelfs een skelet (schilderij boven dit artikel). Het vale paard lijkt wel groen. Mooi is ook de verwijzing naar het lam met het boek met de zeven zegels in de lucht.

Ondertussen weten we dat het jaar 1500 niet het eind der tijden was. Sindsdien zijn er al weer talloze andere voorspellingen geweest van momenten waarop de wereld zou vergaan. De angst voor de Bijbelse Apocalyps is grotendeels verdwenen en weinig mensen kennen de Bijbelse context van de vier ruiters.

Toch komen de ruiters van de Apocalyps nog steeds voor in games, strips en films. Recent speelden de vier ruiters van de Apocalyps nog een belangrijke rol in de film X-men: Apocalyps. Ook waren er films over de Ruiters in 1962 (The Four Horseman of the Apocalypse, Vincente Minelli) en in 2009 (Horseman, Jonas Åkerlund). Ook in de kunst duiken de ruiters nog regelmatig op. Wat te denken van de onderstaande ruiters van Carlo Carra die een naakte vrouw op het witte paard en een skelet op het rode paard heeft gezet?