Jos Verdegem had oog voor de mens

De Vlaamse kunstenaar Jos Verdegem schilderde soldaten en vluchtelingen tijdens de Eerste en Tweede Wereldoorlog. In zijn schilderijen vertelt hij het menselijke verhaal van oorlogsleed. Professor Willem Elias brengt het oeuvre van Jos Verdegem opnieuw onder de aandacht met een boek en een tentoonstelling.

Vorige maand werd een foto van een Palestijnse moeder met een dood kind in haar armen uitgeroepen tot World Press Photo van 2024. De foto van Mohammed Salem ontroerde de jury diep “door de manier waarop dit beeld bij iedere kijker een emotionele reflectie oproept. Het is met zorg en respect samengesteld en biedt tegelijk een metaforische en letterlijke inkijk in onvoorstelbaar verlies.” Het beeld doet denken aan een schilderij dat Jos Verdegem maakte in de Tweede Wereldoorlog. Het onmetelijke verdriet van een moeder, een levenloos kinderlichaam, zwijgende omstanders, onmacht en rouw gevangen op het doek.

Jos Verdegem – Krijsende vrouw met dood kind op de vlucht, 1947 © Cedric Verhelst & Mohammed Salem – World Press Photo 2024 © Reuters

Oorlog

Jos Verdegem schilderde het dramatische schilderij in een vluchtelingenkamp in Zuid-Frankrijk. Na de uitbraak van de oorlog in mei 1940 vluchtten miljoenen Belgen en Fransen naar het Zuiden om te ontkomen aan de Duitse invasie. Verdegems oorlogswerken kenmerken zich door hun menselijkheid. Geen tanks of vliegtuigen, maar het kleine verhaal van mensen die vluchten voor geweld. De schilderijen tonen onuitgesproken verdriet en de eenzaamheid van de vluchtelingen in een grote mensenmassa.

Het was de tweede keer dat Verdegem in een Wereldoorlog verzeild raakte. In 1914 vocht hij aan het front in Lombardsijde. Hij raakte gewond en werd geëvacueerd naar Engeland. Toen Verdegem terugkeerde in 1916, werkte hij als kunstenaar voor het leger. In schetsen en aquarellen legde hij het leven aan het front vast. Al tijdens de oorlog werden de werken tentoongesteld in De Panne.

Jos Verdegem

Maar Jos Verdegem was meer dan alleen een oorlogskunstenaar. Hij was professor aan de Gentse academie en gaf les aan een generatie Belgische kunstenaars, waaronder Roger Raveel en Jan Saverys. Ondanks zijn prominente positie in het Gentse kunstleven, raakte Verdegem na zijn dood in 1957 in de vergetelheid. Emiritus professor Willem Elias brengt Verdegems werk opnieuw in onder de aandacht in een rijk geïllustreerd boek.

Elias beschrijft Verdegem als een einzelgänger. In België werkten Gustave Van de Woestijne en Constant Permeke met de expressionisten in Sint Martens Latem en Magritte met de surrealisten in Brussel, maar Verdegem ging zijn eigen weg in Gent. Hij gebruikt een modernistische vormentaal en sombere kleuren. Stijl is voor Verdegem een middel, niet een doel. Uiteindelijk staat het gevoel dat hij probeert over te brengen centraal. Elias noemt hem daarom een symbolist. “Het komt neer op een genoegen vinden in droefgeestigheid.”

Stijl

Het werk van Verdegem doet denken aan de schilderijen van Oskar Kokoschka. Niet qua stijl, Kokoschka werkt immers kleurrijk en pasteus, Verdegem gebruikt dezelfde bruintinten en maakt collages. Maar in hun portretten tonen ze een gedeelde interesse in de gevoelswereld van de mens. Zowel Kokoschka en Verdegem werden beïnvloed door de Duitse symbolist George Minne. Mogelijk komt hier hun gedeelde kunstenaarsvisie uit voort.

Schitterend zijn de doorleefde karakterkoppen die Verdegem maakte van zijn ouders. Ze lijken in zichzelf gekeerd, ondanks de mensen op de achtergrond. Alsof ze het leven ondergaan zonder er plezier uit te halen. Verdegem maakt van de portretten meer dan familiekiekjes. Zijn ouders staan symbool voor de hard werkende arbeider. Het past binnen het sociaal realisme waarin Verdegem zo sterk is geweest.

Verdegem is nog meest uitgesproken zijn de schilderijen van clowns, die hij maakte in Cirque Medrano in Parijs. De schilderijen zijn kleurrijker. Toch zijn de maskers in het werk van Verdegem niet vrolijk, zoals bij James Ensor, maar vooral een vlucht van de werkelijkheid. Zijn pierrots hebben hierdoor hetzelfde gevoel van “weltschmerz” als de arbeiders en vluchtelingen. Jos Verdegem in perspectief biedt een hernieuwde kennismaking met al deze aspecten in het werk van Jos Verdegem. Veel van de schilderijen die in het boek staan afgebeeld, zijn onderdeel van privécollecties. Maar de komende weken is er een unieke kans om zo’n 30 schilderijen met eigen ogen te bekijken.

The post Jos Verdegem had oog voor de mens appeared first on KunstVensters.