Wanneer je de Sixtijnse kapel binnenwandelt, kijk je onvermijdelijk omhoog. Wat je ziet is geen gewoon plafond, maar een kunstwerk dat geboren werd uit rivaliteit, pauselijke ambitie en het genie van een man die zichzelf eigenlijk geen schilder vond. Herken jij alle Bijbelse verwijzingen in de fresco van Michelangelo Buonarotti?
Het was het kortste conclaaf ooit. Na slechts één stemronde werd kardinaal Giuliano della Rovere benoemd tot paus Julius. Als hij omhoog keek zag hij de donkerblauwe sterrenhemel van de Sixtijnse kapel, die gebouwd was in opdracht van zijn oom paus Sixtus IV. Het was slechts de derde keer dat het conclaaf in de kapel werd georganiseerd. Tijdens zijn pontificaat zou paus Julius II de Sixtijnse kapel verder laten verfraaien. Te beginnen met de sterrenhemel.
de List van Rafaël
Kort na het begin van zijn pontificaat gaf Julius in 1505 Michelangelo in de opdracht om een graftombe te ontwerpen. Het prestigieuze project zou veertig beelden moeten bevatten en een hoogtepunt worden in de nieuwe Sint Pieterskerk. Al snel werd ook Rafaël door de Paus naar Rome gehaald en kreeg hij de opdracht om de pauselijke appartementen van Julius II te decoreren. Hierdoor had Julius de beste beeldhouwer (Michelangelo) en de beste kunstschilder (Rafaël) van zijn tijd in dienst.
Volgens Giorgio Vasari zorgde dit voor een flinke concurrentiestrijd tussen Michelangelo en Rafaël. Rafaël verzon daarom een list. Paus Julius zocht een kunstenaar om het plafond van de Sixtijnse kapel te beschilderen en Rafaël adviseerde hem om Michelangelo aan te nemen. Michelangelo was meer beeldhouwer dan kunstschilder en moest hiervoor zijn geliefde project van het grafmonument onderbreken. Bovendien was het lichamelijk erg zwaar werk om jarenlang boven je hoofd aan een plafond te werken. Rafaël hoopte dat Michelangelo als schilder door de mand zou vallen en dat hijzelf definitief als de betere kunstenaar werd gezien.
Ontwerp van Michelangelo
In eerste instantie weigerde Michelangelo de opdracht. Maar paus Julius II bleef aandringen, waarna Michelangelo weinig andere keus had dan de opdracht te accepteren. Michelangelo vroeg wel om volledige vrijheid bij het ontwerp en de uitvoering van de fresco. Al snel werd het ontwerp van de paus daarom aan de kant geschoven. Michelangelo besloot de fresco zelf te schilderen en alleen bij de voorbereiding van de verf hulp van assistenten te accepteren.
Toen Michelangelo aan de fresco begon, waren de zijmuren al beschilderd door een groep Florentijnse kunstenaars. Ze hadden het leven van Mozes tegenover het leven van Jezus Christus gezet om de verbondenheid tussen het oude en het nieuwe testament te benadrukken (zie dit artikel). Daarnaast hadden ze portretten geschilderd van de eerste 32 pausen, waarmee ze het kerkelijk gezag direct verbonden met de Bijbelse verhalen. Michelangelo besloot voor het plafond de verbindingen te versterken, door 9 taferelen uit het eerste Bijbelboek Genesis te schilderen. Hij verbindt zo de schepping van de aarde en de mens door God via profeten als Mozes en Jezus met de huidige paus. Om deze opzet te benadrukken schilderde hij in de bogen rondom de ramen de voorouders van Jezus, volgens de boom van Jesse.
Het ontwerp van Michelangelo is een groot tromp d’oeil waarin het lijkt alsof je naar een plafond vol architecturale elementen kijkt. In werkelijkheid is het een plat oppervlak. De marmeren bogen, de kolommen met putti en de medaillons: alles is geschilderd. Tussen de marmeren kolommen schilderde Michelangelo 12 verkondigers van het woord van God: zeven profeten en vijf sibillen.
het Verhaal van Noach
Michelangelo begon de schildering van het plafond met het verhaal van Noach. Hij liet een grote steiger bouwen en ging aan de slag. Het centrale deel van de fresco toont de zondvloed. De boot van Noach is als een schuur op een vlot en op de voorgrond zien we mensen proberen op hoger land te komen. Maar God is zonder genade. Het water zou steeds verder stijgen en zij zullen omkomen. Na de zondvloed bracht Noach brandoffers aan God, te zien op de fresco eronder. God aanvaardde het offer en sloot een verbond met de mensheid, dat hij de aarde niet zou verwoesten of de mens niet zou vernietigen.
Noach was de eerste mens die van wijn proefde en dronken raakte. Op de derde fresco over Noach zien we hoe zijn zoon Ham hem naakt aantrof en zijn broeders erbij riep. De fresco vormt een mooie parallel met de zondeval, waarin God de mens verbant uit het paradijs. Vanaf dit moment is de mens zich bewust van zijn naaktheid en bedekken mensen hun genitaliën.
Nadat Michelangelo de drie fresco’s over Noach had afgemaakt en de steiger was verwijderd, was hij niet tevreden met het resultaat. In de enorme kapel leken de figuren maar klein. De details waren moeilijk te zien. Hij besloot daarom voor de andere zes taferelen minder figuren te schilderen en ze veel groter te maken.
de Schepping van de Mens
De stijlbreuk is goed te zien in de Schepping van Adam. In de beroemde fresco waarin Adam het leven krijgt door een vingeraanraking van God nemen beide figuren de halve fresco in. Het was gedurfd van Michelangelo om God zo prominent af te beelden. Hoewel hij zeker niet de eerste kunstenaar was die God schilderde, waren niet alle katholieken blij met schilderingen van God. Pas vijftig jaar later, bij het concilie van Trent, gaf de kerk definitief goedkeuring aan schilderijen van God.
Boven de schepping van Adam is de schepping van Eva te zien in een kleinere fresco. Michelangelo toont hoe zij uit een rib van Adam gevormd werd. Het derde tafereel in de middenstuk is de zondeval. Michelangelo gebruikte hier dezelfde compositie als in de Schepping van Adam met een rotspartij linksonder op de fresco. De duivelse slang krijgt in de fresco een mensenlichaam met een slangenstaart om te benadrukken dat de zonde in de mens zit.
de Schepping van de Aarde
De onderste drie fresco’s op het plafond van de Sixtijnse kapel toont het scheppingsverhaal in drie delen: de scheiding van licht en donker, de creatie van de zon, de maan en de planeten en de scheiding van land en water. In de fresco’s speelt God, afgebeeld in een roze mantel, de hoofdrol. Michelangelo gebruikt een soort zig-zag compositie waarbij hij tussen de fresco’s de positie van God steeds draait. Op de kleine fresco’s gaat zijn lichaam van links naar rechts, terwijl hij op de grotere van rechts naar links beweegt. De creatie van de zon, de maan en de planeten is qua compositie een kopie van de schepping van Adam.
v.l.n.r. de Straf van Haman, Mozes en de koperen slang, David en Goliath, Judith en Holofernes
de Redding van de Israëlieten
In de hoeken van de Sixtijnse kapel schilderde Michelangelo vier taferelen uit het Oude Testament over de redding van de Israëlieten. Hij koos vier grote mannelijke en vrouwelijke helden: Mozes, Esther, David en Judith. De verhalen over Mozes en de koperen slang en de straf van Haman (uit het boek Esther) werden gezien als verwijzingen naar de kruisiging van Jezus. De andere twee verhalen, die van David en Judith, waren geliefd bij Florentijnse kunstenaars, omdat ze de omverwerping van tirannen lieten zien.
Niccolo Malermi – Houtsnede met de vernietiging van het standbeeld van Baal
Meer verhalen uit het oude testament gebruikte Michelangelo voor de medaillons naast de kleinere fresco’s in het midden van het plafond. De verhalen komen met name uit de Bijbelboeken Koningen en Makkabeeën. Michelangelo liet zich voor de composities inspireren door houtsnede-illustraties in de Malermi-bijbel uit 1490, de eerste Italiaanstalige Bijbel. Vergelijk in bovenstaande afbeelding van de vernieling van het standbeeld van Baal het medaillon maar eens met de Bijbel.
Persisch, Eritreïsch, Libische, Cumaeïsche en Delphische sibille
Jeremia, Daniël, Zacharias, Jona, Ezechiël, Joël, Jesaja
Profeten en Sibillen
De grootste figuren op het plafond van de Sixtijnse kapel zijn de 12 profeten en sibillen, die Michelangelo tussen de vensterbogen plaatste. Hij koos voor de vier belangrijkste profeten: Jesaja, Jeremia, Ezechiël en Daniël, aangevuld met Jona, Joël en Zacharias. Daarnaast selecteerde hij 5 sibillen, die symbool stonden voor de verschillende delen van de wereld. Hij benadrukte zo dat God en de paus over de hele wereld regeerden. Alle profeten en sibillen, met uitzondering van Jona, hebben een boek of een rol perkament bij zich, verwijzend naar de geschriften waarin hun profetiën staan beschreven.
Het is opvallend dat de profeten die zijn afgebeeld rondom de taferelen van Noach, veel rechter op hun stoel lijken te zitten dan de profeten aan de andere kant van de kapel. Vergelijk hiervoor bijvoorbeeld Zacharias en Jona. De meest bezoekers kwamen de Sixtijnse kapel binnen vanaf de zijde van Noach. Waarschijnlijk beeldde Michelangelo daarom de profeten aan de andere kant van de zaal schuin af, om te corrigeren voor het perspectief van de bezoeker.
Een Tweede List van Rafaël
Zolang Michelangelo aan het plafond werkte, probeerde hij niemand toe te laten in de Sixtijnse kapel. Hij had de vrijheid gekregen zijn eigen ontwerp te volgen en verbood zelfs Paus Julius II om zijn werk te komen zien. Ondertussen gonsde dankzij zijn assistenten wel rond dat Michelangelo een ongekende prestatie aan het leveren was. Rafaël, die ook in het Vaticaan bezig was met zijn muurschilderingen, werd nieuwsgierig.
Dankzij architect Bramante wist Rafaël stiekem een keer in de Sixtijnse kapel te komen. Hij was één van de eerste die het werk van Michelangelo zag en bewonderde zijn figuren. Opnieuw probeerde hij Michelangelo dwars te zitten. Hij kopieerde Michelangelo’s ontwerp van de profeet Jesaja in één van zijn eigen werken. Michelangelo voelde zich verraden en vond dat Rafaël te koop liep met zijn vindingen. Naar verluidt heeft hij Bramante nooit vergeven dat hij Rafaël heeft toegelaten.
Rafaël di Sanzio – Jesaja
Sixtijnse kapel
Michelangelo voltooide de fresco op het plafond van de Sixtijnse kapel in 1512, enkele maanden voor de dood van paus Julius II. Julius II leefde dus lang genoeg om zelf het resultaat van zijn opdracht te kunnen aanschouwen. Maar door Michelangelo’s werk aan de Sixtijnse kapel had hij zijn grafmonument niet kunnen afmaken. Het megalomane project zou nooit meer worden afgemaakt. Uiteindelijk werden de beelden voor het grafmonument, waaronder het beeld van Mozes, als een herdenkingsmonument voor Julius II in de San Pietro in Vincoli-kerk in Rome geplaatst.
De Sixtijnse kapel was op tijd gereed voor de verkiezing van de volgende paus. Onder het oog van profeten en sibillen kozen de kardinalen voor Medici-paus Leo X. Uiteindelijk zou een tweede Medici-paus, Clemens VII, Michelangelo terughalen naar het Vaticaan. In 1534 kreeg de opdracht om een grote fresco over het laatste oordeel te maken. Gezamenlijk vormen de fresco’s van Michelangelo, één van de hoogtepunten van de Renaissance-kunst.
Meer artikelen over de Sixtijnse kapel
Lees ook onze andere artikelen over de Sixtijnse kapel en de andere paleiszalen van het Vaticaan:
The post De Sixtijnse kapel: Hoogtepunt van de Renaissance appeared first on KunstVensters.