Het Gouden Verleden van het Byzantijnse Rijk

Afgelopen zomer veranderde president Erdogan de beroemde Hagia Sophia van museum in een moskee. De Hagia Sophia werd gebouwd als belangrijkste basiliek van het Byzantijnse rijk, maar werd een moskee na de verovering door de Ottomanen. Door de beslissing van Erdogan moeten cultuurliefhebbers de rijkdom van de voormalige kerk voortaan missen. Waar zijn de sporen van het vroege christendom nog te vinden nu de Hagia Sophia gesloten is?

Nadat Paulus en andere vroege heiligen het christendom in het Romeinse rijk hadden verspreid, was Constantijn in 312 de eerst keizer die zich bekeerde tot het Christendom. De oudste kerken van Rome zijn daarom allemaal in de 4e eeuw gebouwd. De Santa Maria in Trastevere wordt vaak genoemd als de oudste kerk van Rome, maar de Byzantijnse mozaïeken in de kerk zijn uit de 12e en 13 eeuw. In de San Clemente zijn de kelders nog wel resten van de 4e eeuwse kerk te zien en ook de Santa Constanza toont de originele architectuur.

Constantinopel
Onder het bewind van keizer Constantijn werd het christelijke geloof de belangrijkste godsdienst van het Romeinse rijk. Hij stichtte een nieuwe stad in het oosten van het Romeinse Rijk: Constantinopel, het huidige Istanbul. Constantinopel groeide uit tot de grootste stad van Europa, waar het christendom alle ruimte kreeg. Bij de opdeling van het Romeinse Rijk na de dood van keizer Theodosius in 395 werd de stad de hoofdstad van het Oost-Romeinse Rijk.

De Hagia Sophia werd in de zesde eeuw na Christus gebouwd als kathedraal van Constantinopel. Onder keizer Justinus II werden ook de eerste mozaïeken in de kerk aangebracht aan het eind van de 6e eeuw. Na de val van de stad in 1453 maakten de Ottomanen een moskee van de Hagia Sophia en werden minaretten aan het gebouw toegevoegd. Het christelijke erfgoed werd pas weer zichtbaar toen de Hagia Sophia in 1934 een museum werd door de inspanningen van Atatürk.

Ravenna
In het Westelijke Romeinse rijk verloor Rome snel zijn macht. De hoofdstad werd daarom eerst verplaatst naar Milaan en vanaf 402 naar Ravenna. Ravenna bleef hoofdstad toen het rijk werd ingenomen door de Ostrogoten en later als Exarchaat van het Byzantijnse Rijk. Ravenna was zo eeuwenlang het middelpunt van de vroeg-christelijke architectuur en kunst.

In de 6e eeuw bouwde keizer Justinianus twee basilieken met uitgebreide mozaïeken. In de achthoekige San Vitale kerk staan keizer Justinianus en zijn vrouw Theodora afgebeeld. Ook zijn er mozaïeken van Jezus en het Lam Gods.

De meest indrukwekkende mozaïeken van Ravenna zijn te zien in de Sant’Apollinare Nuovo basiliek. 26 kleine afbeeldingen tonen het leven van Jezus. Daarnaast is er een optocht van maagden en martelaren op de zijmuren afgebeeld die naar de drie koningen en Jezus lopen. Het geheel lijkt zich af te spelen in Ravenna zelf, want de haven en gebouwen uit de stad worden gebruikt in de mozaïeken.

Arianisme
In het vroege christendom was er veel discussie over het bestaan van de drie-eenheid, waarin God, Jezus en de Heilige Geest gelijkwaardig zijn. Navolgers van de Libische priester Arius kwamen hier tegen in opstand en stelden dat er maar één God was en dat Jezus en de Heilige Geest aan hem ondergeschikt waren. In Ravenna woonden zowel aanhangers van het Trinitisme en het Arianisme.

Beide stromingen bouwden hun eigen doopkapel in Ravenna. De doopkapellen zijn allebei ontworpen in de vorm van een achthoek en hebben een koepel waarin een mozaïek de doop van Jezus te zien is. Het is opvallend dat de beeldtaal van beide stromingen vrijwel identiek is: een gouden achtergrond met Johannes de Doper, Jezus Christus en een Duif als symbool voor de Heilige Geest.

Nu president Erdogan de Hagia Sophia weer een moskee heeft gemaakt, is één van de belangrijkste bouwwerken van het vroege christendom niet meer te bezoeken. Sommige critici maken zich zorgen over het christelijke erfgoed en vrezen dat symbolen uit de vroegste periode afgedekt of zelfs vernield zullen worden. Werelderfgoed UNESCO houdt de situatie daarom goed in de gaten en probeert schade te voorkomen.

Liefhebbers van vroeg-christelijke kunst kunnen daarom beter uitwijken naar Italië, waar met name in Ravenna en Rome schitterende Byzantijnse architectuur en mozaïeken bewaard zijn gebleven. In dit artikel is het niet mogelijk alle plekken te benoemen, maar ook op Sicilië en elders in het Middellandse Zeegebied zijn nog oude Byzantijnse kerken te bezoeken.