Voor de salon van 1853 schilderde Gustave Courbet een badende vrouw bij een beekje. De critici spraken schande van het werk, want de naakte vrouw was geen mythologische of historisch figuur maar een gewoon meisje. Keizer Napoleon III was zo geschokt dat hij met een rijzweep het doek te lijf ging. De vernieuwing van Courbet was het begin van het realisme…

//Geschiedenis – Aan het begin van de 19e eeuw werd de schilderkunst gedomineerd door het neoclassicisme zoals onderwezen aan de academie en het door de romantiek. Hoewel beide stromingen heel verschillend waren, het neoclassicisme probeerde een ideale wereld te tonen en de romantiek juist de innerlijke gevoelswereld, hadden beide stromingen de overeenkomst dat ze veel bijbelse, mythologische en historische onderwerpen afbeelden. Rond 1850 ontstaat er een tegenstroming in Frankrijk, die zich afzet tegen het neoclassicisme en de romantiek, en teruggrijpt op de Nederlandse schilderkunst van de Gouden Eeuw.

//Kenmerken – Deze nieuwe stroming vindt het geïdealiseerde neoclassicisme en het grote gebaar van de romantiek allemaal erg overdreven. Daarom gaan realistische schilders de wereld om zich heen schilderen zonder opsmuk. Realisten houden van onderwerpen als het simpele boerenleven, landschappen en scènes uit het stadsleven. Ook de schilderstijl en het kleurgebruik van de realisten is sober.

//Kunstenaars – De Fransman Gustave Courbet begint rond 1850 met het schilderen van het dagelijks leven op levensgrote doeken. Normaal gesproken wordt dit grote formaat alleen gebruik voor historieschilderkunst, maar Courbet gebruikt het om ‘een Begravenis in Ornans’ te schilderen op een doek dat meer dan zes meter breed is. Courbet zou zeggen dat hij met ‘Ornans’ de romantiek begraven had. Sindsdien wordt Gustave Courbet gezien als de belangrijkste kunstenaar van het realisme.

Met de opkomst van verf in tubes in de loop van de 19e eeuw konden kunstschilders ook in de buitenlucht gaan werken en waren ze niet langer gebonden aan hun atelier waar ze zelf verf maakten. Een groep kunstenaars trok daarom de natuur in om te schilderen. In de buurt van Barbizon ontstond een kunstenaarsgroep met Théodore Rousseau, Jean-François Millet en Charles-François Daubigny als bekendste kunstenaars. Vooral Millet had veel succes met schilderijen van boeren die werkten op het land.

De nieuwe schilderstijl en onderwerpen van Courbet werden ook overgenomen door Édouard Manet, die provocerende schilderijen maakte. In bijvoorbeeld Le Déjeuner sur l’Herbe of Olympia beeldt hij gewone vrouwen of zelfs prostituees naakt af alsof het godinnen zijn. Manet’s penseelstreek wordt steeds losser en zo zorgt hij voor de overgang naar het impressionisme.

In Rusland ontstonden vergelijkbare kunstenaarsgroepen die de steden verlieten en de natuur of het dagelijks leven gingen schilderen. Zo besloten 14 studenten in 1863 de academie te verlaten en de Peredvizhniki groep te beginnen. In het Nederlands wordt deze groep ‘de Trekkers’ of ‘de Zwervers’ genoemd, die door het land trokken met reizende tentoonstellingen om de kunst dichter bij de mensen te brengen. Ilya Repin, Viktor Vasnetsov en Ivan Shishkin zijn de beroemdste kunstenaars van deze groep. Ze schilderden met name landschappen en mensen uit het dagelijks leven.

Doordat kunstenaars uit de Verenigde Staten naar Europa kwamen en kennis maakten met het realisme, werd de stijl ook over de oceaan gebracht. De beroemdste Amerikaanse realist is James McNeill Whistler die lang in Parijs werkte. Hij maakte een hele reeks ‘Arrangements’ en portretten waarin hij alles in dezelfde kleurtonen afbeeldde. Whistler’s Mother of Arrangement in Black and Grey is hier het bekendste voorbeeld van, maar hij maakte ook schilderijen in alleen wit-tonen. In de Verenigde Staten zelf vond het realisme vooral navolging aan het begin van de 20e eeuw, toen rondom New York artiesten als Georges Bellows en Robert Henri het dagelijks leven ging afbeelden.

//Nederland – In Nederland waren ook groepen kunstenaars actief die in navolging van de Franse Barbizon kunstschilders de natuur introkken. Rond 1850 ontstond een groep bij het Gelderse Oosterbeek waar Anton Mauve, Hendrik Willem Mesdag en de gebroeders Maris deel van uitmaakten. Later gingen zij ook het stadsleven rondom Den Haag schilderen, waardoor deze groep nu bekend staat als de Haagse School. Ze vonden aan het eind 19e eeuw navolging in Laren, waar Jozef en Isaac Israëls een kunstenaarskolonie begonnen. Deze Nederlandse landschapskunstenaars worden in talloze musea in Nederland getoond, waaronder de Mesdag Collectie, Museum Boijmans van Beuningen en het Van Gogh Museum.

//Kunstwerken – Alle topstukken uit het realisme zijn te zien in Frankrijk en de meesten hiervan in het Musée d’Orsay in Parijs. Van Gustave Courbet zijn hier de grote werken ‘het Atelier’ en ‘een Begrafenis in Ornans’, evenals zijn shockerende werken ‘L’Origine du Monde’ en ‘Le Sommeil’. Ook de topwerken van Jean Francois Millet zoals ‘Angelus’, ‘de Zaaier’ en ‘de Verzamelaars’ hangen hier. Andere topwerken uit het late realisme die de overgang naar het Impressionisme vormen zoals ‘Arrangement in Grey and Black’ van James McNeill Whistler en de belangrijkste werken van Eduard Manet, ‘Olympia’ en ‘Le Dejeuner sur l’Herbe’ zijn eveneens in het Musée d’Orsay te zien.

//Musea – De belangrijkste schilderijen van het Franse realisme zijn dus te zien in het Musée d’Orsay in Parijs. De Russische realisten zijn het best vertegenwoordigd in het Tretjakov Museum in Rusland. In Nederland zijn enkele werken te zien in de Mesdag Collectie in Den Haag en in Museum Boijmans van Beuningen. Gustave Courbet heeft zijn eigen museum in Ornans in het oosten van Frankrijk.

In de serie “Venster op de Kunstgeschiedenis” geeft //Vensters een beknopt overzicht van de belangrijkste perioden en stromingen binnen de ontwikkeling van de kunst. Aan de hand van korte beschrijvingen en een top 3 van de beste kunstwerken wordt een periode simpel uitgelegd. Iedere bijdrage eindigt met een “Venster” met de belangrijkste werken, want: kunst moet je zien!

Verder lezen? – Onder de Loep: Origine du Monde – Wereldfaam: Le Dejeuner sur L’Herbe – Wereldfaam: Whistler’s Mother – Uitgebreide kunstgeschiedenis: Realisme

Arnold Böcklin – Dodeneiland (III)

Toen Nazi-Duitsland heel Europa veroverde, kwamen ook veel schilderijen in de handen van de Duitsers. Onder bevel van Adolf Hitler werden de musea leeggeroofd voor een nieuwe groot museum in Linz, dat een volledig overzicht moest geven van de schilderkunst. De allermooiste schilderijen hield Hitler echter voor zichzelf en hing hij op in de Rijkskanselarij. Zo ook zijn favoriete schilderij: Toteninsel van Arnold Böcklin.

Böcklin’s Dodeneiland in de collectie van Adolf Hitler

Hitler noemde Arnold Böcklin zijn favoriete schilder en hij had geluk dat één van zijn topstukken, het Dodeneiland, in 1933 te koop werd aangeboden. In tegenstelling tot veel andere kunstwerken, werd Böcklin’s Dodeneiland dus niet geroofd, maar daadwerkelijk gekocht. Daarom is het werk ook nog steeds in Berlijn te zien, in de Alte Nationalgalerie en niet teruggegeven aan de eigenaren.

Arnold Böcklin
Het Dodeneiland is het meest beroemde schilderij van de Duitse symbolistische kunstenaar Arnold Böcklin. Tussen 1880 en 1886 schilderde hij vijf verschillende versies van deze voorstelling, waarvan er slechts nog vier overleven. Ironisch genoeg werd een andere versie van Hitler’s favoriete schilderij, dat in bezit was van Baron Thyssen, namelijk verwoest bij een bombardement in de Tweede Wereldoorlog.

In het schilderij vaart een boot naar een mysterieus eiland toe. Vaak wordt de witte figuur op de boot geïnterpreteerd als een verwijzing naar Charon, de veerman die in de Griekse mythologie de doden over de styx rivier brengt. Inderdaad lijkt de figuur in het schilderij een witte kist naar het eiland te brengen. In werkelijkheid zijn het figuur en de doodskist, een verzoek van Marie Berna. Zij zag de eerste versie van het werk in het atelier van Böcklin en vroeg hem een kopie te maken. Zo werd ze de eigenaar van de tweede versie van het schilderij. Omdat haar man aan difterie was overleden vroeg ze Böcklin de kist en de vrouw toe te voegen aan het schilderij, als verwijzing naar de dood van haar man. Zo werd de boot een onderdeel van alle versies van het werk.

Salvador Dali – Real Picture of the Isle of the Dead by Böcklin at the Hour of the Angelus

Kunst
‘Toteninsel’ was zo populair dat Böcklin in 1886 een vijfde versie van het schilderij maakte op verzoek van een museum in Leipzig. Al in 1886 was het schilderij dus te zien voor een groot publiek. Hierdoor werd het schilderij snel populair in heel Duitsland en werden veel zwart-wit afdrukken van het werk verkocht. Schrijver Vladimir Nabokov schrijft hierover in zijn Dostojveski-parodie ‘Wanhoop’ dat ‘de prints kunnen worden gevonden in ieder Berlijns huis’.

Als tegenpool voor zijn beroemdste werk, schilderde Böcklin in 1888 ‘het eiland van het leven’. Dit schilderij is veel lichter en toont een eiland met daaromheen verliefde mensen en dieren. Böcklin maakte zo een mooie tegenstelling tussen leven en dood. ‘Het eiland van het leven’ hangt tegenwoordig in het Kunstmuseum Basel samen met de eerste versie van ‘het Dodeneiland’.

‘Het Dodeneiland’ was een belangrijke bron van inspiratie voor andere kunstenaars. Zo maakte Salvador Dali in 1932 een schilderij dat hij “The Real Picture of the Isle of the Dead by Arnold Böcklin at the Hour of the Angelus” noemde. Dali laat het aan de toeschouwer om uit te zoeken waarom een leeg strand met in de verte een rotspartij een referentie naar Böcklin is.

.

Arnold Böcklin – het Levenseiland

Film en Muziek
Het schilderij was bovendien een grote inspiratiebron voor componisten en filmmakers. De meest beroemde compositie die werd gemaakt, is het symfonische gedicht “Dodeneiland” van Sergej Rachmaninov in 1909. In dit werk waarin strijkers de hoofdrol spelen, wordt een even melancholische sfeer neergezet als in het schilderij van Böcklin.

Ook in films duikt het werk van Böcklin regelmatig op. In 1945 werd een horrorfilm gemaakt ‘Isle of the Dead’, gebaseerd op het schilderij dat ook verschijnt als afbeelding bij de openingstitel. Sindsdien zijn er ook nog meerdere korte films gemaakt die het dodeneiland als thema hebben en verwijzingen bevatten naar het schilderij. Door de verscheidenheid van mensen en werken die geïnspireerd zijn door het schilderij van Arnold Böcklin, is de link naar Hitler tegenwoordig een beetje in de vergetelheid geraakt. Gelukkig maar, want ‘het Dodeneiland’ is een iconisch werk van het symbolisme en niet een toevallige nazi-hobby.

Staat u ook weleens in een museum voor een wereldberoemd kunstwerk en denkt u bij uzelf: Waarom is nou juist dit kunstwerk zo bijzonder? //Vensters gaat op onderzoek uit naar de oorsprong van de faam van enkele van de meest beroemde kunstwerken ter wereld in de serie: Wereldfaam.

Tienduizenden jaren geleden maakte de prehistorische mens tekeningen van paarden, bizons en neushoorns in zwart en oker op muren van verborgen grotten. Ze geven ons een klein inkijkje in de jagers van de prehistorie. Onze verre voorouders hebben in deze grotten geleefd, geschuild voor regen en kou en rondom een vuurtje hun jagersbuit gegeten. Waar zijn deze prehistorische grotten te vinden? 

Grottekeningen van dieren behoren tot de oudste vormen van kunst. Wereldwijd zijn er maar een beperkt aantal voorbeelden gevonden van de tekenkunsten van onze verre voorouders. De best bewaarde tekeningen hebben daarom het beeld van de prehistorische mens grotendeels bepaald. De belangrijkste vindplaatsen in Europa zijn in Frankrijk en Spanje.

Lascaux
In 1940 kroop de 18-jarige Marcel Ravidat door een dunne spleet in de rotsen bij Lascaux en ontdekte zalen vol met prehistorische tekeningen. In deze grotten in de Dordogne werden in totaal bijna 2000 tekeningen gevonden, waaronder 300 paarden, 100 herten en tientallen voorbeelden van andere vee en bisons. De beroemdste zaal is de grote zaal met stieren, waar tientallen tekeningen in rode, zwarte en gele kleuren zijn gemaakt van verschillende dieren.

In 1948 werd de grot van Lascaux geopend voor publiek, maar de honderden dagelijkse bezoekers zorgden voor een andere luchtvochtigheid en meer licht in de grot, waardoor er schade aan de tekeningen ontstond. In 1963 werd de grot daarom voor publiek gesloten en sindsdien wordt hard gewerkt om de tekeningen goed te preserveren. Recent is er weer veel last van de schimmelinfecties, die de tekeningen bedreigen. Om de bezoekers toch te kunnen laten zien hoe de prehistorische tekeningen eruit zien, is er in 1983 een kopie van de grot geopend op 200 meter van het origineel. Ook is de grot online te bezoeken: Grotten van Lascaux.

Grot van Lascaux

Altamira
De Spaanse evenknie van het Franse Lascaux is te vinden in Altamira, waar aan de Noord-Spaanse kust aan het eind van 19e eeuw prehistorische grotschilderingen werden ontdekt. Het duurde echter 25 jaar voordat de schilderingen werden erkend. Vanwege de uitzonderlijke kwaliteit werd namelijk lang gedacht dat de schilderingen vervalsingen waren. In de centrale zaal is het plafond gevuld met geweldige schilderingen van bizons, die ongeveer 15.000 jaar oud zijn. Verder achterin de grot zijn nog oudere tekeningen gevonden, bestaande uit simpele vormen. Mogelijk zijn deze wel 35.000 jaar oud.

Evenals in Lascaux, werd ook de Altamira grot opengesteld voor publiek. De grot werd druk bezocht in de jaren 60 en 70. Omdat dit de nodige beschadigingen teweeg bracht, is ook in Altamira een kopie van de grot gebouwd die sinds 2001 te bezoeken is voor het grote publiek.

Grot van Altamira

Chauvet
De meest recente ontdekking van grootschalige rotstekeningen werd in 1994 gedaan in de Franse Ardèche, bij Chauvet. Honderden tekeningen van dieren werden hier aangetroffen. Koolstof-datering liet zien dat de tekeningen 30.000 jaar voor Christus zijn gemaakt. Daarom zijn de grotten van Chauvet de oudst bekende rotstekeningen van dieren, ruim tienduizend jaar ouder dan de werken in Lascaux en Altamira. Er werden in de grot ook fossielen en overblijfselen van uitgestorven dieren gevonden, zoals een grotbeer.

In tegenstelling tot Lascaux en Altamira is de grot van Chauvet nooit opengesteld voor publiek, zodat de werken niet beschadigd zouden raken. In 2015 is ook in Chauvet een kopie van de grot geopend, die voor publiek te bezoeken is. Deze kopie is tien keer groter dan de grot van Lascaux en bovendien zijn ook de luchtvochtigheid en lichtomstandigheden nagebootst. Ook is de groot virtueel te bezoeken via de website van de Franse overheid: de Grot van Chauvet.

Grot van Chauvet

Echte grotten
Is het dan helemaal niet mogelijk om echte prehistorische grottekeningen te zien? Op zeer beperkte schaal zijn er in Frankrijk en Spanje nog steeds grotten, die wel gewoon te bezoeken zijn. Vaak ga je met een kleine groep onder begeleiding van een gids naar binnen. Maar de werken in deze grotten zijn veel minder uitgebreid en spectaculair dan de grotten in Lascaux, Chauvet en Altamira.

Zo zijn in Spanje twee grotten in de Monte Castillo te bezoeken. Hier zijn grottekeningen bestaande uit stippen en handafdrukken te zien, in een rood-achtige kleur. In Frankrijk zijn nog grotten te bezoeken bij Cahors (Peche Merle) en bij Niaux, hier zijn ook afbeeldingen van dieren te zien. Omdat dagelijks in deze grotten slechts enkele bezoekers naar binnen mogen, is reserveren hier noodzakelijk.

In de serie ‘Onder de Loep’ staat steeds een kunstwerk centraal en wordt gekeken naar de positie van dit werk in de kunstgeschiedenis. Leer meer over deze topwerken en waarom ze zoveel invloed hebben gehad. Hier vind je het overzicht van alle bijdragen: Onder de Loep.

Ilya Repin (1844-1930), Wolgaslepers, 1870-1873, olieverf op doek, collectie Staats Russisch Museum, St. Petersburg

Aan het eind van de 19^e eeuw reisden de schilderijen van een groep jonge realistische kunstenaars onder leiding van Ilya Repin door heel Rusland. Niet langer was kunst iets van de elite. De hele bevolking kon nu kennismaken met schilderkunst. Het leverde de kunstenaars de naam Peredvizhniki op, ofwel de Zwervers. De schilderijen ‘zwerven’ dit najaar naar het Drents museum voor een spectaculair overzicht van het Russisch realisme.

De tentoonstelling in Drenthe opent met het beroemdste werk van de Peredvizhniki: de Wolgaslepers van Ilya Repin. Kunsthistoricus Henk van Os noemt dit schilderij ‘de Nachtwacht van Rusland’, vanwege de enorme invloed die dit werk heeft gehad op de Russische kunstgeschiedenis. Repin liep jaren mee met deze scheepssleper voordat hij het schilderij maakte. Hierdoor kende hij de mensen goed en dat zie je terug in het schilderij: ieder persoon heeft een eigen gezicht, een eigen karakter.

Vasily Surikov (1848-1916), Bestorming van een sneeuwstadje, 1891, olieverf op doek, collectie Staats Russisch Museum, St. Petersburg

Zwervers
De Wolgaslepers toont het harde realisme van de arbeiders in Rusland. Peredvizhniki kunstenaars zetten zich af tegen de geïdealiseerde wereld die kunstenaars schilderen aan de Russische academie. Aan de academie leren kunstenaars gipsen natekenen en schilderijen maken van klassieke thema’s. In plaats van mythen en bijbel verhalen tonen de jonge Russen het dagelijks leven en het Russische landschap.

De revolutionaire kunstenaarsgroep bestaat uit 30-40 kunstenaars die ieder hun eigen stijl en onderwerpen kozen, maar verbonden waren door de jaarlijkse reizende tentoonstelling die ze organiseerden. Hun werken gingen door heel Rusland, waar ze werden getoond in provinciesteden. Zo maakten ze kunst toegankelijk voor een groot publiek. De Peredvizhniki kunst was geliefd, omdat het dicht bij de mensen stond. De afbeeldingen waren herkenbaar omdat ze het leven toonden dat de mensen kenden.

Arkhip Kuindzhi (1842-1910), Maannacht op de Dnjepr 1880, , olieverf op doek, collectie Staats Russisch Museum, St. Petersburg

Realisme vs. Romantiek
In het Drents museum wordt de kunst van de Peredvizhniki getoond in thema’s zoals armoede, portretten en volksverhalen. Vooral in de ruimte waar landschapskunst wordt getoond, valt de vaderlandstrots van de Peredvizhniki op. Overweldigende landschappen met gedurfde lichteffecten tonen de grootsheid en de schoonheid van Rusland. De kunstenaars lijken in deze zalen eerder kunstenaars uit de romantiek, dan uit het realisme. Ze zetten zich af tegen de academie, maar duidelijk niet tegen Rusland zelf.

Deze vaderslandstrots en de vele afbeeldingen van ‘de gewone man’ maakten de Peredvizhniki kunst halverwege 20^e eeuw de ideale kunst voor het communisme. Onder leiding van Stalin werden de Peredvizhniki kunstenaars verheerlijkt als ‘kunst van alle Russen’. Het zorgde ervoor dat de werken in het Westen werden weggezet als propagandakunst en lange tijd niet de verdiende waardering kregen. Pas sinds de val van het ijzeren gordijn worden de Peredvizhniki kunstenaars geroemd als volwaardige tegenhangers van het Franse realisme.

Viktor Vasnetsov (1848-1926), Ridder op driesprong, 1882 , olieverf op doek, 167 x 299 cm, collectie Staats Russisch Museum, St. Petersburg

Drents Museum
In het Drents museum wordt dit najaar voor de eerste keer in Nederland een overzicht gegeven van de Russische realisten. Dankzij de langdurige samenwerking met het Staats Russisch Museum is het gelukt om de absolute topstukken van de Peredvizhniki naar Assen te halen. Zo is naast de Wolgaslepers, ook Viktor Vasnetsov’s Ridder op driesprong te zien.

De prettige thematische opbouw van de tentoonstelling zorgt ervoor dat de veelzijdigheid van de Peredvizhniki kunstenaars goed zichtbaar wordt gemaakt. De werken worden op verschillende plekken ondersteund met schermen waarop extra informatie, filmpjes en muziekfragmenten zijn te zien. Zo zwerf je als bezoeker even door 19e eeuws Rusland aan de hand van de Peredvizhniki.

Peredvizhniki – Russisch Realisme rond Repin
Drents Museum, Assen
t/m 2 april 2017

//Vensters bezoekt jaarlijks de belangrijkste tentoonstellingen in Nederland en brengt verslag uit op de website. Daarnaast kijken we ook regelmatig over de grens en bezoeken we tentoonstellingen in België, Duitsland, Frankrijk en Engeland. Een overzicht van alle verslagen is hier te vinden.

Vincent van Gogh – Zeegezicht bij Scheveningen

Bij een inval bij Napolitaanse maffiabaas Raffaele Imperiale zijn twee schilderijen teruggevonden die in 2002 werden gestolen in het Vincent van Gogh Museum. De werken Zeegezicht bij Scheveningen en het Uitgaan van de Hervormde Kerk in Nuenen behoren tot de vroege werken van Vincent van Gogh. De werken komen zo snel mogelijk terug naar Nederland.

Bij een diefstal in 2002 klommen twee dieven via een ladder door het raam van het Van Gogh Museum en ontvreemdden de twee schilderijen. De schilderijen waren niet verzekerd. In 2005 werden twee Nederlandse mannen veroordeeld voor de kunstroof, maar de schilderijen werden nooit teruggevonden. Hoe de werken bij de Italiaanse maffiabaas terecht zijn gekomen is onbekend.

Rafaelle Imperiale is de leider van de Cammora maffiaclan, die bekend is van de televisieserie Gomorra. Imperiale werd afgelopen januari opgepakt. Bij onderzoek naar zijn bezittingen kwam de Italiaanse politie in een klein huisje aan de Italiaanse kust een kluis tegen. In deze kluis werden onverwacht de twee schilderijen van Vincent van Gogh gevonden.

Vincent van Gogh – het Uitgaan van de Hervormde Kerk in Nuenen

Van Gogh Museum
Directeur Axel Rüger is opgetogen over de onverwachte vondst van de Italiaanse justitie. Rüger rekende er na 14 jaar al bijna niet meer op dat de werken ooit teruggevonden zouden worden. Hij vertelt dat de schilderijen van grote kunsthistorische waarde zijn: ‘Zeegezicht bij Scheveningen is het enige schilderij in de museumcollectie uit Van Goghs periode in Den Haag (1881-1883). Het is één van de slechts twee zeegezichten die hij in zijn Nederlandse jaren schilderde en is een belangrijk voorbeeld van Van Goghs vroegste schilderstijl waarin hij zich al heel eigenzinnig toonde.’

‘Het uitgaan van de Hervormde Kerk te Nuenen is een klein doek dat Van Gogh begin 1884 schilderde voor zijn moeder. Afgebeeld is de kerk van de Nederlands Hervormde Gemeente in het Brabantse Nuenen, waaraan Van Goghs vader verbonden was als predikant. In 1885, na de dood van zijn vader, nam Van Gogh het doek opnieuw ter hand en voegde de kerkgangers op de voorgrond toe, waaronder vrouwen met een omslagdoek die gedragen werd in tijden van rouw. Mogelijk is dit een verwijzing naar de dood van zijn vader.’

Bent u ook altijd zo nieuwsgierig na het lezen van die korte berichtjes op de cultuurpagina van de krant? //Vensters geeft regelmatig het grotere verhaal bij het kunstnieuws. Mooie verhalen en uitgebreide achtergrondinformatie ondersteund door duidelijke afbeeldingen. Hier vindt u een overzicht de belangrijkste bijdragen!

In de klassieke oudheid werd het naakt gebruikt om de schoonheid van het menselijk lichaam te vieren. Beelden en schilderijen van gespierde mannen en bevallige vrouwen hebben eeuwenlang de kunst bepaald. De afgelopen tientallen jaren tonen kunstenaars steeds vaker ook de meer realistische of soms zelfs ronduit lelijke kant van het menselijke lichaam. In het slot van de zomerserie over het naakt zoekt //Vensters naar de confrontatie met ons lichaam.

De Britse schilderij Lucian Freud is beroemd geworden met zijn levensechte naakten. Zijn portretten van confronterende naakte lichaam van dikke of oudere mensen leveren tientallen miljoenen euro’s op. Sinds de jaren 50 heeft hij met zijn niets-verhullende stijl een grote invloed gehad op de portretschilderkunst. Met zijn losse penseelstreek weet hij toch zeer realistische werken te maken, die veel indruk maken.

Andere kunstenaars hebben in navolging van Freud op eenzelfde wijze de lelijke kant van het menselijk lichaam durven te tonen. Zo maakt de Australische kunstenaar Ron Mueck zeer realistisch beelden. In de jaren 90 maakte hij een beeld van een dode man. John Isaacs’ I can’t help the way I feel is een beeld van een lichaam met extreme obesitas: een homp vlees waarin nauwelijks nog eens mens te herkennen is.

Lichaamsdelen met een verhaal
Sommige kunstenaars kiezen ervoor om de aandacht van de toeschouwer te richten op slechts één lichaamsdeel. Ellen Altfest heeft de afgelopen tien jaar in miniscule details lichaamsdelen zoals de borst, de penis en de oksels geschilderd. Haar realistische aanpak toont een enorme zorg voor kleine kleurverschillen van de huid en correcte draaiing van de haren.

John Coplans heeft een zelfportret van zichzelf gemaakt door alleen zijn handen op zijn knieën te laten zien. De rimpels op zijn handen zorgen ervoor dat de toeschouwer zelf een beeld ontwikkelt van hoe zijn gezicht en de rest van zijn lichaam eruit moet zien. De Iraanse kunstenaar Shirin Neshat stelt maatschappelijke problemen aan de kaart door lichaamsdelen te bedekken met Persische kalligrafie. In Stories of Martyrdom zien we twee vrouwenhanden, afgesneden van de rest van het lichaam door een wapen. De tekst op de handen gaat over de strijd voor het geloof.

Lichaamsvloeistoffen
Veel kunstenaars gebruiken het lichaam direct om kunst te maken door de vloeistoffen die het lichaam produceert te gebruiken in hun werken. In 1961 was Pietro Manzoni de eerste die op deze manier zijn eigen lichaam gebruikte. Hij maakte blikjes waarin hij zijn eigen poep verpakte en verkocht dit als ‘readymade’ kunst. Een grote knipoog naar Marcel Duchamp’s Fountain is nauwelijks voor te stellen.

Andy Warhol experimenteerde in 1978 met urine, door doeken te bedekken met koper-verf en hier overheen te plassen. Hierdoor oxideert de koper in de verf en ontstaat een abstract beeld. Het is nu dus niet de urine zelf, maar de effecten van de urine die overblijven. In de jaren 80 maakt Andres Serrano foto’s van sperma tijdens ejaculatie. Als je de titel niet weet, zie je ook hier een abstract beeld: een witte streep op een zwarte achtergrond.

In 2001 gaat kunstenaar Marc Quinn nog een stapje verder. Hij giet een beeld van zijn eigen hoofd met vijf liter van zijn eigen bloed en siliconen. Het is niet alleen de beeltenis van zijn hoofd, maar ook letterlijk zijn eigen lichaam dat wordt tentoongesteld.

Alle facetten
In deze zomer hebben we het lichaam in vele facetten zien langskomen in meer dan 2000 jaar kunstgeschiedenis.Slechts een klein topje van de berg met naaktkunst hebben we laten zien in deze serie. Het naakt heeft kunstenaars geïnspireerd in het verleden en blijft nieuwe generaties inspireren in de toekomst.

Deze bijdrage maakt onderdeel uit van een serie over het naakt in de kunst. Hieronder een overzicht van alle bijdragen in deze zomerserie van 2016.

Stel je had een tijdsmachine om door de afgelopen 100 jaar te reizen: Wat zou je zien? De verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog? De seksuele revolutie van de jaren 60? Of ga je voor de spiegel staan en kijk je wat de tijd met jezelf doet? Museum de Fundatie gaat dit najaar op tijdsreis aan de hand van 100 portretten! 

Kunstcriticus Hans den Hartog Jager selecteerde voor de tentoonstelling ‘Zie de Mens’ 100 portretten uit de afgelopen 100 jaar: 1 kunstwerk per jaar. Het is een reis door de recente geschiedenis, maar tevens een weg langs de ontwikkeling van de moderne kunst. Door de ogen van de geselecteerde kunstenaars maak je als bezoeker van Museum de Fundatie een tijdsreis door de afgelopen eeuw.

Constantin Brancusi – Le Nouveau Né

In 1917 maakt Kokoschka een klassiek schilderij waarin hij zichzelf schildert in expressionistische stijl. Bijna 100 jaar later, in 1999, maakt Adel Abdessemed en film van waarin de chador van een Islamitische vrouw ontrafeld wordt totdat ze naakt is. Van schilderij tot video, van zelfportret tot tijdsbeeld: zowel in vorm en inhoud heeft de kunst zich enorm ontwikkeld.

1920 – Constantin Brancusi
Honderd jaar geleden was Europa in de ban van de Eerste Wereldoorlog en de kunstwereld het middelpunt van het modernisme. Kubisme, Futurisme, Constructivisme: de stijlen volgden elkaar in hoog tempo op. De rol van de kunstenaar veranderde: in plaats van de werkelijkheid te kopiëren, tonen kunstenaars hun eigen ideeën.

Samensteller Hans den Hartog Jager vindt dit terug bij Constantin Brancusi. Zijn Le Nouveau Né is de uiterst modernistische versimpeling van de mensfiguur: het hoofd is een een ei-vorm geworden. Hiermee breekt definitief een nieuw tijd aan, waarin kunstenaars niet langer dienend zijn aan wat ze schilderen. Kunstenaars nemen voortaan de volledige vrijheid om de wereld af te beelden zoals zij het willen met een eigen vorm, inhoud en gevoelens. Hiermee wordt bijna ieder werk in de tentoonstelling een ‘zelfportret’ van de kunstenaar, ook als hij eigenlijk iemand anders afbeeldt.

Felix Nussbaum – Zelfportret met joods identiteitsbewijs

.
1943 – Felix Nussbaum
Maar meer dan een nieuw perspectief op kunst, toont ‘Zie de Mens’ de geschiedenis van de afgelopen eeuw. De Tweede Wereldoorlog is hierin een zwaartepunt, want bijna 10 werken in de tentoonstelling verwijzen naar deze gebeurtenis. Hans den Hartog Jager koos voor een beeld van nazi-kunstenaar Arno Breker, maar ook voor foto’s van Winston Churchill en van een goedgemutste SS-officier. Het is in deze werken dat de tentoonstelling zorgt voor verrassingen. Het zijn bijzondere werken die een historische waarde hebben of de tijdsgeest vastleggen.

Neem nou het Zelfportret met joods identiteitsbewijs dat Felix Nussbaum maakte in 1943. Nussbaum toont hier zichzelf, maar het schilderij laat vooral de angst en opgejaagdheid van de Joods bevolking zien. De opgestoken kraag, de jodenster, het identiteitsbewijs, de wijd opengesperde ogen, alles draagt bij aan het gevoel van onveiligheid. De muur om hem heen doet denken aan een gevangenis. Er is voor Joden geen manier om aan deze angst te ontsnappen.

.

.

Ger van Elk – the Missing Person

1976 – Ger van Elk
Museum de Fundatie laat zien dat de definitie voor portretkunst in de loop van de eeuw verandert. Het statische beeld van een persoon die staand of zittend wordt afgebeeld, maakt plaats voor innovatieve composities en afbeeldingen. In Ger van Elk’s the Missing Person is de geportretteerde niet eens afgebeeld. Probeer toch eens te omschrijven wie hij/zij is. Waarschijnlijk heb je een beeld van hoe de persoon eruit moet zien door de reacties van de tafelgenoten.

Het werk is een geretoucheerde foto en daarmee één van de vele fotografische werken in de tentoonstelling. De opkomst van de fotografie als belangrijke kunststroming wordt hiermee onderstreept. Naast foto’s en schilderijen, zijn er ook videowerken en beeldhouwwerken tijdens de tentoonstelling te zijn. Grote ontbrekende hedendaagse kunstvorm in de expositie is de performance-kunst, die de afgelopen tientallen jaren veelvuldig is gebruikt om mensen en de tijdsgeest te portretteren. Ongetwijfeld zullen financiële middelen een rol hebben gespeeld bij de beslissing van samensteller Hans den Hartog Jager om geen performance werken te selecteren.

Marlen Dumas – Jesus Serene

1994 – Marlene Dumas
‘Zie de mens’ heeft uit 100 jaar kunst 100 portretten gehaald die een goed beeld geven van de afgelopen eeuw. Grote namen als Pablo Picasso, Gerhard Richter, Andy Warhol, Francis Bacon, Man Ray en Karel Appel, maar ook belangrijke hedendaagse kunstenaars als Marlene Dumas, Rineke Dijkstra, Tracey Emin en Gillian Wearing  zijn geselecteerd door kunstcriticus Hans den Hartog Jager.

Museum de Fundatie heeft met ‘Zie de mens’ de meest verrassende tentoonstelling van het najaar in huis. De werken hebben vaak zowel een historische als artistieke waarde. Alle 100 werken zijn afgebeeld en van individuele teksten voorzien door Hans den Hartog Jager in een prachtig boek. Eigenlijk zou je het boek vooraf in de museumshop moeten kopen en lezend door de tentoonstellingszalen moeten dwalen. Zo kan je als bezoeker een tijdreis maken door de ogen van Hans den Hartog Jager en 100 kunstenaars.

Zie de Mens
Museum de Fundatie, Zwolle
t/m 15 januari 2017

//Vensters bezoekt jaarlijks de belangrijkste tentoonstellingen in Nederland en brengt verslag uit op de website. Daarnaast kijken we ook regelmatig over de grens en bezoeken we tentoonstellingen in België, Duitsland, Frankrijk en Engeland. Een overzicht van alle verslagen is hier te vinden.

Cai Guo-Qiang – Poppy Hallucination

De Chinese kunstenaar Cai Guo-Qiang heeft de tweejaarlijke prijs voor hedendaagse kunst van het Bonnefanten museum (BACA) gewonnen. Zijn werk is dit najaar te zien tijdens een overzichtstentoonstelling in het museum. Cai Guo-Qiang is beroemd geworden met spectaculaire kunstprojecten in de openlucht waarin vuurwerk en explosies een hoofdrol spelen. Hoe laat je dit zien binnen de muren van een museum?

Cai Guo-Qiang – Craters

Met een spetterende explosie opende vorige week de BACA tentoonstelling van Cai Guo-Qiang. Hij maakte met gekleurd buskruit een doek waarop de Sint Servaasbrug in Maastricht staat afgebeeld. Het is een bijzondere techniek die Cai in twintig jaar volledig heeft geperfectioneerd: schilderen met buskruit in plaats van verf.

Cai Guo-Qiang
Het zijn vooral grootschalige werken waarmee Cai Guo-Qiang beroemd is geworden. Zijn langlopende ‘Project for Extraterrestrials’ behoort tot de hoogtepunten van de recente kunstgeschiedenis. In deze serie 30 verschillende werken verlengde hij bijvoorbeeld de Chinese muur 10km met een explosie waarbij licht, vuur en stof vrij kwam. Andere beroemde werken van Cai Guo-Qiang bestaan uit opgezette of nagemaakte dieren, die aandacht vragen voor de natuur en de jacht.

Het Bonnefanten Museum richt zich in de tentoonstelling op zijn werken op doek. Onder de titel ‘My stories of painting’ zijn tientallen schilderijen te zien die gemaakt zijn met buskruit. In de tentoonstelling zien we oude verbrande werken waar hij voor het eerst met buskruit experimenteerde, maar ook zijn meest recente doeken waarop een spannend kleurenspel te zien is. Het is bijzonder welk niveau van detail Cai met deze unieke techniek weet te bereiken. Maar of dit nou de werken zijn waarom Cai zo geroemd wordt wereldwijd?

Persoonlijk
Het Bonnefanten Museum probeert een overzicht te geven van de carrière van Cai Guo-Qiang, maar worstelt ermee dat de grote werken niet binnen een museum getoond kunnen worden. De echt beroemde werken van Cai Quo-Qiang zijn daarom alleen in een biografische video te zien. Het museum probeert duidelijk te maken dat veel werken van Cai voortkomen uit zijn buskruit experimenten, zoals hij deze ook op schilderijen toepast.

In korte teksten op de muur neemt Cai je mee in zijn leefwereld en geeft hij achtergrond bij zijn kunstwerken. Hierdoor heeft de tentoonstelling een zeer persoonlijk toon. De balans is hierbij een beetje verkeerd uitgeslagen, want je moet je als bezoeker door zalen vol met kunstwerken van Cai’s vader, dochter en vrouw heen worstelen. De werken zijn voor Cai persoonlijk ongetwijfeld erg belangrijk, maar onmiskenbaar van mindere kwaliteit dan zijn eigen werk. Gelukkig is er op het eind een topzaal met de serie ‘seasons of life’. Kleurrijke vormen van buskruit tonen een liefdespaar, omringd door bloemen en planten ‘in negatief’. Deze vier recente buskruitwerken tonen de ongeëvenaarde klasse van Cai.

Cai Guo-Qiang – Seasons of Life: Fall

Collectie
Alle werken die getoond worden tijdens de expositie komen uit de eigen collectie van de kunstenaar. Hierdoor zijn er met name vroege werken (jaren 80) en hele recente schilderijen (laatste paar jaar) te zien. Cai’s topwerken uit de jaren 90 en 00 ontbreken, waarschijnlijk omdat deze niet meer in bezit zijn van de kunstenaar, maar zijn verkocht aan verzamelaars en musea. Hierdoor kan het Bonnefanten museum niet echt een goed beeld geven van de ontwikkeling van zijn buskruit-schilderwerk.

Het is ongelooflijk dat het museum niet geprobeerd heeft wat meer bruiklenen los te krijgen. Zeker als je bedenkt dat binnen Nederland, in het Kröller Müller Museum, een fantastische beeldeninstallatie beschikbaar is van tijgers die met pijlen beschoten zijn. Natuurlijk zou dit geen schilderij zijn, maar wel een mogelijkheid om de volledige omvang van Cai’s werk beter gestalte te geven.

Het Bonnefanten Museum toont de unieke techniek van vuurwerkkunstenaar Cai Guo-Qiang, maar mist de mogelijkheden om zijn werk in volle omvang te tonen. Voor liefhebbers van het grootsere werk van Cai Guo-Qiang rest er daarom slechts één troost: Komende week presenteert Netflix een nieuwe documentaire over het spectaculaire ‘skyladder’ waarin Cai een vuurwerkladder naar de hemel maakt.

Cai Guo-Qiang – My stories of painting
Bonnefanten Award for Contemporary Art 2016
Bonnefanten Museum, Maastricht
t/m 1 Mei 2017

//Vensters bezoekt jaarlijks de belangrijkste tentoonstellingen in Nederland en brengt verslag uit op de website. Daarnaast kijken we ook regelmatig over de grens en bezoeken we tentoonstellingen in België, Duitsland, Frankrijk en Engeland. Een overzicht van alle verslagen is hier te vinden.

de Tempel van Bel in Palmyra

Sinds in 2014 grote delen van Irak en Syrië in handen vielen van de terreurbeweging Islamitische Staat (IS) zijn eeuwenoude bouwwerken stelselmatig beschadigd en vernietigd. Nu deze gebieden door het Syrische en Iraakse leger worden heroverd, blijkt hoe groot de schade is. //Vensters zet de grootste verliezen op een rijtje…

IS heeft zichzelf ten doel gesteld om alle overblijfselen van pre-islamtische culturen te vernietigen, omdat IS vindt dat de overblijfselen niet-islamitische culturen en goden verheerlijken. In hun ogen is het de moslims in Syrië en Irak opgedrongen om het erfgoed te omarmen als hun eigen cultuur. Deze verafgoding van niet-islamitische cultuur is slecht en daarom zien ze vernieling van deze overblijfselen als een daad voor Allah.

Tegelijkertijd zijn de vernielingen van het culturele erfgoed een provocatie aan het Westen. De felle reacties die de daden uitlokken passen binnen de strategie van IS om zich af te zetten tegen de rest van de wereld en dwalende moslims aan zich te binden. Doordat IS dus met de vernielingen te koop loopt, kunnen we een beeld krijgen van de omvang van de verliezen.

Palmyra – Verwoeste Tempel van Bel

Palmyra
In september 2015 kwamen de eerste berichten van inwoners van Palmyra dat IS de Tempel van Bel met explosieven had verwoest. Enkele dagen later volgde de bevestiging door VN satellieten. De tempel werd in het jaar 32 van de christelijke jaartelling gebouwd en was geweid aan de Mesopotamische god Bel. Het bouwwerk werd ontworpen door de Griekse architect Alexandras en behoorde tot de best bewaard gebleven oudheden in Syrië. Het werd in 1980 UNESCO werelderfgoed verklaard.

De Tempel van Bel is door de explosieven van IS vrijwel volledig vernietigd. Op dit moment staan nog slechts enkele zuilen en overblijfselen van een poort overeind. In maart 2016 werd het gebied heroverd door de Syrische regeringstroepen. Archeologen zijn sindsdien bezig te inventariseren wat er nog van de tempel over is, met als doel de tempel met overblijfselen te herbouwen. De verwoestingen in Palmyra zijn het bekendste symbool van de culturele vernietiging van IS. In Londen en New York werden eerder dit jaar daarom tijdelijke replica’s van de oude bouwwerken geplaatst.

Nineveh – Vernietiging van de Adad Poort

Nineveh
De Assyrische stad Nineveh was in de 6e eeuw voor Christus de grootste stad ter wereld. De goed bewaarde ruïnes van Nineveh liggen buiten het hedendaagse Mosul en bestaan uit stadsmuren en grote poorten die toegang gaven tot de stad. Nineveh ligt vlakbij te Tigris rivier en de ommuringen beschermde onder meer het paleis van koning Sennacherib. De stad werd ruim 10 jaar geleden op de nominatie-lijst gezet om UNESCO werelderfgoed te worden.

Na eerdere verwoestingen van het oudheidkundig museum in Mosul, waar overblijfselen uit Nineveh te zien waren, werden in april van dit jaar twee stadspoorten volledig verwoest. Het zou gaan om de Adad en Mashki poorten. Ondanks dat grote delen van deze bouwwerken reconstructies waren uit de jaren 60 en 70, werden hierbij ook beeldhouwwerken van gevleugelde leeuwen (lamassu) verwoest. Op dit moment is Nineveh nog steeds in handen van IS, ondanks dat de Iraakse troepen Mosul dicht genaderd zijn.

Nimrud – Explosie bij overblijfselen Assyrisch paleis

Nimrud
In maart 2015 vernielde IS het paleis van koning Ashurnasirpal II uit de 9e eeuw voor Christus. Het was de eerste van een reeks grote vernielingen en werd vol trots gepresenteerd in een propaganda filmpje. Nimrud was één van de vier opeenvolgende hoofdsteden van het Assyrische rijk en werd gezien als een van de best bewaarde Assyrische bouwwerken. Nimrud heette voor het begin van de jaartelling nog Kalhu en wordt in de Bijbel beschreven als ‘Kalah’. Bij de ruïnes werden rond 1850 voor het eerst opgravingen verricht en sindsdien zijn steeds nieuwe delen blootgelegd en bijzondere dingen gevonden.

IS heeft meerdere pogingen gedaan om de oude gebouwen te verwoesten. Er zijn met zowel bulldozers als explosieven delen van het paleis vernield en hierdoor is het onduidelijk wat de precieze schade nu is. Nimrud ligt nog steeds in IS gebied en hierdoor is het moeilijke om een hiervan een goede inschatting te maken.

Reliefs uit Nimrud in het British Museum

Musea in Europa
Gelukkig zijn niet alle Assyrische en pre-Romeinse overblijfselen uit Syrië en Irak verwoest door de daden van IS. Veel werken zijn door eerdere opgravingen in musea over de hele wereld terecht gekomen. Grote collecties uit Nimrud, Nineveh en Palmyra zijn hierdoor tegenwoordig te zien in onder andere het Pergamon Museum (Berlijn) en het Metropolitan Museum (New York). Maar verreweg de grootste collectie is te zien in het British Museum, waar enorme groepen reliefs en beelden te zien zijn uit zowel Palmyra, Nimrud en Nineveh.

Vaak loop je als bezoeker met plaatsvervangende schaamte door deze oudheidkundige musea. Hoe hebben Europeanen en Amerikanen zoveel beelden, gebouwen en reliefs kunnen meenemen uit het Midden-Oosten? Het voelt als diefstal van cultureel erfgoed. Maar als je ziet hoe kwetsbaar deze oudheden zijn voor groepen als IS, is het misschien maar goed dat grote delen tegenwoordig in Europa beschermd worden.

Bent u ook altijd zo nieuwsgierig na die korte berichtjes in de krant? //Vensters geeft regelmatig het grotere verhaal bij het kunstnieuws uit de krant. Mooie anekdotes en uitgebreide achtergrondinformatie ondersteund door duidelijke afbeeldingen. Hier vindt u een overzicht van de belangrijkste bijdragen!

Kunstschilder Arnold Böcklin kon een lucratief contract tekenen bij een Parijse galeriehouder. De onderhandelingen verliepen goed, want zijn melancholische werken spraken aan bij een groot publiek. Totdat hem gevraagd werd zijn werken wat lichter te maken omdat Fransen daar meer van hielden. Woedend stapte Böcklin op, die Fransen begrepen niets van zijn kunst! Een venster op het symbolisme….

//Geschiedenis – In de jaren 50 van de 19e eeuw was de Franse kunst en literatuur in de ban van het realisme en het naturalisme. Deze stijlen probeerden werkelijkheid niet mooier te maken dan hij is. Het boerenleven, arbeiders en landschappen zijn daarom favoriete onderwerpen van het realisme. In 1857 publiceert de Franse dichter Baudelaire de bundel ‘Les Fleur du Mal’, waarin hij op gevoelige wijze schrijft over liefde en zwaarmoedigheid. De symbolistische bundel zorgt voor opschudding binnen de kunstwereld en vindt navolging in de literatuur en andere kunsten.

//Kenmerken – Het symbolisme is nauw verwant aan de romantiek en ontstaat in de schilderkunst rond 1870 in Frankrijk. Symbolisten kiezen graag voor mythologische droomvoorstellingen om een ideale wereld te creëren. Ook zijn er veel oriëntalistische invloeden en verwijzingen naar oude volksverhalen. Veel nadruk wordt gelegd op emoties. De stroming verspreid zich vanuit Frankrijk over heel Europa en vindt veel navolging en Duitsland en Rusland. In Engeland ontstaat een groep die zich de prerafaëlieten noemt en sterk verwant is aan het Europese symbolisme.

//Kunstenaars – De Franse kunstenaar Gustave Moreau schilderde zijn eerste symbolistische werk Oedipus en de Sfinx voor de salon van 1864 en werd daarmee meteen beroemd. Zijn werken zijn gevuld met bijbelse en mythologische voorstellingen en worden steeds drukker en met fellere kleuren. Hij weet een onheilspellende sfeer neer te zetten, die ervoor zorgt dat zijn werk zeer herkenbaar is. In zijn oude woonhuis in Parijs is tegenwoordig een museum gevestigd.

In de tijd van Moreau, werd ook de stijl van Pierre Puvis de Chavannes steeds meer symbolistisch. Puvis de Chavannes was opgeleid in het atelier van Eugène Delacroix en richtte zich met name op muurschilderingen. Ook Puvis de Chavannes schilderde veel mythologische onderwerpen. Zijn werk hangt onder meer in het Pantheon en het Stadhuis van Parijs.

Vanuit Frankrijk verspreidde het symbolisme onder meer naar Duitsland, waar de stijl een direct vervolg werd op de romantiek. Vroege Duitse symbolistische werken zijn daarom veelal landschappen, vaak met een dreigende of beklemmende sfeer, zoals in het werk van Arnold Böcklin. Deze van oorsprong Zwitserse kunstschilder maakte met die Toteninsel één van de iconen van de symbolistische kunst. Ook Böcklin ging later in zijn carrière meer mythologische werken maken.

Waar het Franse symbolisme zich richt op mythologie, gaan Russische schilders vaak terug naar volksverhalen. In Rusland wordt het symbolisme onderdeel van een verheerlijking van het Russische land, geschiedenis en zijn inwoners. Vaak hebben de schilderijen een zweem van melancholie. Bekende schilders uit deze tijd zijn Viktor Vasnetsov en Mikhail Nesterov.

In de laatste periode van het symbolisme, gaat de stijl langzaam op in vernieuwende avant-garde stroming zoals het expressionisme. Ook binnen het expressionisme ligt de nadruk op gevoel, maar worden veel fellere kleuren gebruikt en wordt de klassieke compositie losgelaten. Kunstenaars die op de overgang van deze stijlen werken, hebben vaak nog de mythologische verwijzingen. Zoals het werk van de Franse kunstenaar Odilon Redon of de Duitse schilder Frans von Stuck. Ook de Noorse kunstenaar Edvard Munch wordt vaak tot het symbolisme gerekend en werkte ook korte tijd tussen de symbolisten in Parijs.

//Nederland – In Nederland ontstond het symbolisme pas toen het in Frankrijk en Duitsland al over zijn top heen was. Schilders als Jan Toorop, Richard Roland Holst en Johan Thorn Prikker gebruikte symbolistische motieven in hun werk. Maar vaak was dit slechts een korte periode in het oeuvre van deze schilders. In België ontstond rond 1890 de symbolistische groep Les XX (de twintig), waarin onder andere James Ensor deel van uit maakte.

//Kunstwerken – Het zijn vooral de laat-symbolistisch werken die tegenwoordig veel bekendheid genieten. Het beroemdste symbolistische werk is de Schreeuw van de Noor Edvard Munch. Andere beroemde werken zijn de Cyclops van Odilon Redon en het Toteninsel van Arnold Böcklin. Uit Rusland hoort de Drie Ridders van Viktor Vasnetsov tot de topwerken.

//Musea – Het Franse realisme is het best te bekijken in het Musée d’Orsay en het kleine Musée Gustave Moreau in Parijs. Voor het Russische realisme is een bezoek aan de Tretjakov galerij de moeite waard. Andere topwerken zijn verspreid geraakt over musea wereldwijd zoals de Schreeuw in het Munch Museum in Oslo of die Toteninsel in de Alte Nationalgalerie in Berlijn.

In de serie “Venster op de Kunstgeschiedenis” geeft //Vensters een beknopt overzicht van de belangrijkste perioden en stromingen binnen de ontwikkeling van de kunst. Aan de hand van korte beschrijvingen en een top 3 van de beste kunstwerken wordt een periode simpel uitgelegd. Iedere bijdrage eindigt met een “Venster” met de belangrijkste werken, want: kunst moet je zien!

Verder lezen? – Onder de Loep: Madonna van Munch – Wereldfaam: Het Dodeneiland van Böcklin – Tentoonstelling: Munch:Van Gogh – Tentoonstelling: Munch: L’Oeil Moderne – Museum: Gustave Moreau – Canon van de Moderne Kunst: Edvard Munch

Jean Tinguely – Requiem pour une feuille morte Foto: Gert Jan van Rooij

Alles beweegt dit najaar in het Stedelijk Museum dankzij een overzichtstentoonstelling van de Franse kunstenaar Jean Tinguely. In de jaren 60 was Tinguely de eerste die op grote schaal bewegende kunstwerken ging maken. Spreken de werken vijftig jaar later nog aan? Of zijn de krakende en piepende werken rijp voor de schroothoop?

Het is dit jaar precies 25 jaar geleden dat Jean Tinguely overleed. Tinguely, de meester van de kinetische kunst, veranderde in de jaren 60 de kunstwereld definitief met gekke experimenten en monsterlijke machines. Het oeuvre van Tinguely bestaat uit bewegende kunstwerken: gekke vervoersmiddelen, bewegende fonteinen, zelfdestructieve machines en vooral heel veel apparaten zonder functie. Alles gemaakt van schroot, roestende stukken metaal en andere gevonden materialen.

Jean Tinguely – Element Detachée

Museum als broedplaats
Een belangrijk aspect van het werk van Tinguely is de interactie met het publiek. Zo ontwikkelde hij eind jaren 50 machines, waarmee het publiek zelf kunst kon maken. De machines bewogen met onregelmatige halen een stift over een papier en konden door de bezoekers bediend worden. De machinale tekening werd vervolgens gezamenlijk ondertekend door Tinguely en de bezoeker.

Jean Tinguely hield niet van klassieke museale presentaties. Voor de Dylaby tentoonstelling in 1962 veranderde hij het Stedelijk Museum in een speeltuin voor kunstenaars en publiek. Zonder vooropgezet plan maakte Tinguely samen onder andere Robert Rauschenberg en Niki de Saint Phalle in drie weken een tentoonstelling. Het publiek kon dansen aan de rand van een opblaaszwembad of schieten op met verf gevulde ballonnetjes. Voor Tinguely was het museum een plek voor experiment en samenwerking.

Jean Tinguely – Gismo

Tentoonstelling
Het zou voor Tinguely daarom flink schrikken zijn geweest om de overzichtstentoonstelling van zijn werk in Stedelijk Museum te bezoeken. In een chronologische opstelling worden zijn machines vanaf de jaren 50 tot aan zijn dood getoond. Geen enkele improvisatie, maar netjes op een rijtje getoonde werken voorzien van teksten met achtergrondinformatie. Een nóg musealere opstelling is vrijwel ondenkbaar.

Maar het echte probleem van de tentoonstelling wordt gepresenteerd op een bordje in de eerste zaal: ‘Vanwege de kwetsbaarheid van de werken, kunnen de werken niet continu in beweging zijn.’ Hoe begrijpelijk dit ook is, Tinguely zal zich omdraaien in zijn graf. Hij had waarschijnlijk liever gezien dat de werken zichzelf kapot zouden draaien, dan dat ze stil staan. In het museum kunnen de meeste werken per kwartier of half uur voor slechts 15-30 seconden geactiveerd worden. Een sprankelende tentoonstelling verandert zo in een beproeving van geduld. Het is vermoeiend om in iedere zaal opnieuw 15 minuten te moeten wachten voordat een werk in beweging kan worden gebracht.

Jean Tinguely – Mengele Totentanz

Modern
Maar wat is het een feestje als de werken in beweging komen! De gekke machines van Tinguely brengen gewild of ongewild een lach op je gezicht. Ooit bedoeld als aanklacht tegen de statische kunstwereld, zorgen de apparaten voor een speelse en vrolijke sfeer in het museum. De werken zijn 50 jaar oud, maar sluiten naadloos aan bij de kunstwereld van nu waarin de ervaring veel vaker centraal staat.

Gelukkig is het spectaculaire slotstuk van de tentoonstelling Mengele Totentanz iedere 6 minuten te zien. Deze installatie van machines maakte Tinguely met de brokstukken van een afgebrande boerderij. In tegenstelling tot de speelse vrolijkheid van de overige zalen, laat Mengele Totentanz de macabere kant van Tinguely’s machines zien. De boerenmachines van de firma Mengele zijn een directe verwijzing naar de gruwelen van de Tweede Wereldoorlog. De duistere zaal vol schelle geluiden en onheilspellende schaduwen zorgt voor een indrukwekkende slotervaring.

Jean Tinguely: Machinespektakel
Stedelijk Museum, Amsterdam
t/m 5 Maart 2017

//Vensters bezoekt jaarlijks de belangrijkste tentoonstellingen in Nederland en brengt verslag uit op de website. Daarnaast kijken we ook regelmatig over de grens en bezoeken we tentoonstellingen in België, Duitsland, Frankrijk en Engeland. Een overzicht van alle verslagen is hier te vinden.

Frans Hals Vervalsing – Portret van een Man

Deze maand werd bekend dat er twee vervalste schilderijen van Lucas Cranach en Frans Hals zijn gevonden. Eerder werden de schilderijen voor miljoenen door officiële veilinghuizen verkocht. Mogelijk zijn er tientallen vervalste werken in omloop. De kunstwereld spreekt van het grootste schandaal van de eeuw. Wat weten we tot nu toe? //Vensters zet de feiten op een rijtje. 

Lucas Cranach Vervalsing – Venus

Hoe kwam de zaak aan het licht?
In 2015 begon de Franse justitie een onderzoek naar een schilderij van Venus dat gemaakt zou zijn door Lucas Cranach. Het werk werd door de prins van Liechtenstein gekocht voor 7 miljoen euro en werd eerder dit jaar in beslag genomen tijdens een tentoonstelling in Aix-en-Provence. Experts van het Louvre en het Kunsthistorisch Museum in Wenen buigen zich op dit moment over de echtheid van het werk.

De afgelopen jaren zijn meerdere werken verkocht door de Parijse kunstverzamelaar Giulano Ruffini zonder dat hij een duidelijke oorsprong van de werken kon geven, waaronder het werk van Lucas Cranach. Vanwege de twijfels over de echtheid van het schilderij van Cranach, werden ook andere schilderijen die afkomstig zijn van dezelfde kunsthandelaar onderzocht. Het ging onder meer om een werk van Frans Hals.

Hoe werd de zaak bewezen?
Eerder deze maand werd bekend dat onderzoek naar Portret van een Man van Frans Hals heeft uitgewezen dat het werk een vervalsing betreft. Het werk werd in 2011 door Sotheby’s voor meer dan 10 miljoen euro verkocht en komt oorspronkelijk uit de collectie van Ruffini. Het werk zou materialen bevatten die onomstotelijk van later dato zijn dan uit de 17e eeuw. Hiermee werd voor het eerst definitief bewezen dat een werk uit de collectie van Ruffini een vervalsing is.

De ontdekking van de vervalsingen van Lucas Cranach en Frans Hals lijken slechts het begin van een grote reeks. De Franse justitie doet op dit moment onderzoek naar 20-25 werken. Er lijkt een meestvervalser actief te zijn die op grote schaal meerdere grote meesters heeft nagemaakt. Het is geraffineerd gedaan. Hij gebruikt oude materialen en hij kiest voor schilders wiens werk weinig onderzocht is. Geen werken dus van topmeesters als Rembrandt of Titiaan, maar schilders die net iets minder bekend zijn.

Welke schilderijen gaat het om?
Justitie probeert op dit moment een volledige lijst samen te stellen van verdachte werken. Maar het lijkt in ieder geval te gaan om David en Goliath van Orazio Gentileschi, Sint Hieronymus van Parmigiano en een portret van Pontormo. Ook duikt recent het vermoeden op dat Hoofd van Jezus van Correggio mogelijk een vervalsing is uit deze zaak.

Hoofd van Jezus – Correggio

De politie verwacht de komende weken een lijst naar buiten te brengen met verdachte kunstwerken. Vermoedelijk staan hier werken op van Jan of Pieter Brueghel, Van Dyck, Bronzino, Parmigianino, Solario, Van Bassen, Grimmer en Coorte. Maar binnen de kunstwereld is op dit moment iedere recente ‘vondst’ zonder duidelijke afkomst verdacht.

Het lijkt de meest omvangrijke vervalsingszaak sinds in de jaren 40 Han van Meegeren werd ontmaskerd als vervalser van Johannes Vermeer. De kwaliteit van de vervalsingen is zo goed, dat experts van veilinghuizen en musea het niet eerder hebben gezien. Slechts door uitgebreid materiaalonderzoek komt de vervalsing nu aan het licht. Het stelt de kunstwereld voor de vraag: “Hoe betrouwbaar zijn de oordelen van experts die denken de toets van de meester te kunnen herkennen?”. Er gaan stemmen op om uitgebreid materiaalonderzoek op grotere schaal toe te gaan passen. Zeker voor werken die geen duidelijke afkomst hebben.

De komende maanden zal er ongetwijfeld meer duidelijkheid komen over de omvang van deze vervalsingszaak en zullen nieuwe schilderijen gevonden worden. Zodra er meer nieuws is, zal //Vensters hiervan verslag doen.

Bent u ook altijd zo nieuwsgierig na die korte berichtjes in de krant? //Vensters geeft regelmatig het grotere verhaal bij het kunstnieuws uit de krant. Mooie anekdotes en uitgebreide achtergrondinformatie ondersteund door duidelijke afbeeldingen. Hier vindt u een overzicht van de belangrijkste bijdragen!

Hercules Segers – Bergvallei

Het Rijksmuseum toont dit najaar het werk van Hercules Segers en Frans Post. Segers schilderde mysterieuze Italiaanse landschappen zonder dat hij zelf ooit in Italië geweest was. Post reisde met Johan Maurits naar Brazilië en tekende onbekende wilde dieren. De exotische dieren, planten en heuvels tonen nieuwe werelden, maar wel onder een vertrouwde Nederlandse wolkenlucht….

We weten maar weinig over het leven van Hercules Segers en tot voor kort waren er maar 15 schilderijen van hem bekend. Dankzij uitgebreid kunsthistorisch onderzoek heeft het Rijksmuseum drie nieuwe werken gevonden: Weg in het bos, Panoramalandschap met een stad aan een rivier en Panoramalandschap met twee torens. Omdat er zo weinig bekend is over Segers, presenteert het Rijksmuseum hem als de meest mysterieuze kunstenaar van de Gouden Eeuw. Acteur John Malkovich is zelfs ingehuurd om een stemmig introductiefilmpje in te spreken. Kan het Rijksmuseum het mysterie van Segers ontrafelen?

Hercules Segers – Huizen aan een stijle klif

Hercules Segers
Hercules Segers werd rond 1590 geboren in Haarlem, maar werkte vrijwel zijn hele leven in Amsterdam. Hij trakteert de toeschouwer op Italiaanse berglandschappen en dat is bijzonder, want Segers is zelf nooit in Italië geweest. Hij baseerde zich volledig op studies van andere kunstenaars en zijn eigen fantasie. In het schilderij Huizen aan een stijle klif is deze fantasie goed te zien. Op de voorgrond zijn Amsterdamse huizen te zien, terwijl rechts daarvan een grote klif is afgebeeld.

Er is weinig af te dingen aan de tentoonstelling in het Rijksmuseum. Alle 18 schilderijen van Segers zijn aanwezig en deze worden aangevuld met meer dan 100 prenten. Een beter overzicht van het werk van Hercules Segers is onmogelijk te geven. De zalen zijn bovendien prachtig uitgelicht en de begeleidende teksten geven goede achtergronden bij het werk. Toch blijft het verrassend rustig in de zalen. Ik bezocht de tentoonstelling op een zondagmiddag en er waren nauwelijks andere bezoekers. Het werk van Segers heeft niet de natuurlijke charme van landschapschilders als Jan van Goyen of Jacob van Ruysdael, hoe mysterieus het Rijksmuseum hem ook maakt.

Het mysterie van Segers zit niet in zijn onbekende persoonlijkheid of in een spannend introductiefilmpje. Wie goed kijkt naar de schilderijen, vindt het mysterie van Segers in de lucht. Hoe bergachtig de landschappen ook zijn en hoe Italiaanse de rotsen ook lijken, Segers verraadt zichzelf met de onmiskenbaar Hollandse wolken. Het is opvallend dat stapelwolken en typisch Nederlandse regenwolken de luchten vullen boven het Italiaanse heuvelland.

Frans Post – Gezicht op de Rio Sao Francisco

Frans Post: Dieren in Brazilië in het Rijksmuseum.
Foto: Olivier Middendorp

Frans Post
Nog meer Nederlandse wolken vinden we in Brazilië. In 1636 vertrok de Frans Post naar Nederlands-Brazilië in het konvooi van gouverneur Johan Maurits van Nassau, de latere oprichter van het Mauritshuis. Johan Maurits had opdracht gekregen in de nieuwe kolonie orde op zaken te stellen en de winstgevendheid te vergroten met suikerplantages. Maurits nam een groep kunstenaars mee, waaronder Frans Post, om het landschap, de bewoners en de flora en fauna vast te leggen. Zeker in zijn vroege schilderijen zijn Nederlandse wolkenluchten te zien boven exotische planten en dieren.

Naast schilderijen toont de tentoonstelling in het Rijksmuseum 34 tekeningen van dieren die in 2012 werden ontdekt in het Noord-Hollandse Archief in Haarlem. De tekeningen zijn niet eerder te zien geweest en tonen de Braziliaanse fauna. Voor de tentoonstelling zijn uit de collectie van Naturalis opgezette dieren gehaald om naast de tekeningen te tonen.

Frans Post en Hercules Segers tonen werelden die voor 17e eeuwse Nederlanders extreem exotisch moeten zijn geweest, maar verraden hun Nederlandse achtergrond. Want wees nu eerlijk, waar in Italië of Brazilië zijn zulke mooie wolken te zien als in ons eigen kikkerlandje?

Hercules Segers
Rijksmuseum, Amsterdam
t/m 8 Januari 2017

Frans Post – Dieren in Brazilië
Rijksmuseum, Amsterdam
t/m 8 Januari 2017

//Vensters bezoekt jaarlijks de belangrijkste tentoonstellingen in Nederland en brengt verslag uit op de website. Daarnaast kijken we ook regelmatig over de grens en bezoeken we tentoonstellingen in België, Duitsland, Frankrijk en Engeland. Een overzicht van alle verslagen is hier te vinden.

Op het eiland Milo was een boer aan het graven naar wat stenen om te bouwen, toen hij op een marmeren beeld stuitte. Het was 1820 en de vondst werd meteen opgemerkt door een Franse marine officier. Samen groeven ze de drie delen van het beeld op. Het bleek een half naakte vrouw te zijn. Deze Venus van Milo staat tegenwoordig in het Louvre en is één van de meest beroemde beelden van de Griekse kunst!

//Geschiedenis – Het oude Griekenland bestond duizenden jaren lang uit kleine stadsstaten. In iedere stad ontwikkelde een eigen cultuur met eigen kunstwerken. Zo was tijdens de bronstijd (3000-1000 voor Christus) de Myceense kunst bekend om zijn gouden maskers, de Cycladische kunst om zijn gladde marmeren beeldjes en Minoïsche kunst om zijn bijzondere keramiek. Na een periode van 200 jaar waarover weinig bekend is en die daarom vaak de ‘duistere eeuwen’ worden genoemd, beginnen rond 900 voor Christus de hoogtijdagen van de Griekse cultuur. De filosofie, dichtkunst en wetenschap ontwikkelen zich in hoog tempo en vormen de basis van onze Westers cultuur.

//Geometrische kunst – De vroege kunst uit het oude Griekenland (900-700 voor Christus) wordt geometrische kunst genoemd, vanwege de geometrische motieven die op de vazen werden afgebeeld. Terracotta vazen vormen het middelpunt van de kunst in deze tijd en hierop werden lange tijd uitsluitend abstracte vormen gebruikt. Pas rond 750 voor Christus zijn de eerste menselijke figuren te zien, al zijn ook deze sterk versimpeld. Er zijn in deze periode waarschijnlijk ook houten beelden gemaakt, maar deze zijn tegenwoordig niet meer over. Het oudst bekende beeld van de Grieken is een terracotta beeldje van een Centaur, die werd gevonden bij Lefkandi. Ook dit beeldje is beschilderd met geometrische vormen.

//Archaïsche kunst – Onder invloed van de dominante Egyptische cultuur, beginnen de Grieken rond 700 voor Christus beelden te maken van steen. Beelden van jonge mannen en jonge vrouwen noemen we ‘kouroi’ (enkelvoud: kouros) en ‘korai’ (enkelvoud: kore). De beelden zijn sterk verwant aan de Egyptische beelden die van de farao’s werden gemaakt. De houding is erg strak en rigide en de haardracht van vlechten is duidelijk op Egypte geïnspireerd. Kouros beelden zijn vaak staande mannen met een voet net voor de ander. Alle beelden hebben in deze tijd een zogenaamde ‘archaïsche lach’; een lege onnatuurlijke gezichtsuitdrukking.

// Klassieke kunst – Met de opkomst van de democratie rond 500 voor Christus verandert de gehele Griekse cultuur en dus ook de kunst. Beelden worden realistischer en tonen de ideale Griekse man. De beelden zijn een voorbeeld voor de Griekse burgerman, die zijn geest en lichaam goed moet onderhouden om deel te nemen aan de Griekse samenleving. De geïdealiseerde beelden krijgen wereldwijd faam, zo was het beeld van Zeus in Olympia één van de zeven wereldwonderen. Er wordt in deze periode veel gewerkt met brons en daardoor zijn veel beelden nu verloren en zijn er alleen Romeinse kopieën overgebleven, zoals het beeld van Athena dat in het Parthenon stond of de Discobulos.

// Hellenistisch – Onder leiding van Alexander de Grote wordt het Griekse rijk uitgegroeid tot een wereldrijk en de democratische cultuur verruild voor een autocratie. Alexander laat zichzelf als god vereren. De beeldhouwkunst wordt na de dood van Alexander (323 voor Christus) steeds realistischer. Beeldhouwers willen meer emoties tonen, zoals in de Laöcoongroep of de Overwinning van Samothrace. Naast de extreme emoties en heftige afbeeldingen, komt er ook ruimte voor realistische beelden van gewone mensen. Niet langer zijn de beelden geïdealiseerd, beeldhouwers proberen juist het karakter van de geportretteerde te vangen.

// Kunstenaars – Van veel oud-Griekse beelden is niet met zekerheid te zeggen wie de maker is geweest. Toch kennen we dankzij verschillende bronnen de belangrijkste beeldhouwers ui de klassieke periode. Phidias was de beeldhouwer van het eerdergenoemde beeld van Zeus, het beeld van Athena uit het Parthenon en het Parthenon fries. Naast Phidias wordt Polykleitos gezien als de belangrijkste ontwikkelaar gezien van de klassieke stijl. De Atheense beeldhouwer Minos maakte de Discobolus. Een hele reeks beelden van Hermes, Apollo en Venus die we tegenwoordig kennen van Romeinse kopieën worden toegeschreven aan Praxiteles.

// Musea – De belangrijkste musea om Oud-Griekse kunstwerken te bekijken liggen verspreid over heel Europa. In Griekenland zelf zijn dit het National Archeologisch Museum in Athena, het Acropolis Museum in Athene en het Delphi Archeologisch Museum. Veel Romeinse kopieën van Griekse beelden zijn te zien in de Vaticaanse Musea, het Louvre in Parijs, de Glyptothek in München en het British Museum in Londen.

In de serie “Venster op de Kunstgeschiedenis” geeft //Vensters een beknopt overzicht van de belangrijkste perioden en stromingen binnen de ontwikkeling van de kunst. Aan de hand van korte beschrijvingen en een top 3 van de beste kunstwerken wordt een periode simpel uitgelegd. Iedere bijdrage eindigt met een “Venster” met de belangrijkste werken, want: kunst moet je zien!

Verder lezen? – Waarom hebben Griekse beelden een kleine penis? – Onder de Loep: Griekse Beeldhouwkunst – Wereldfaam: Venus van Milo – Persefone in de kunst

Han van Meegeren – de Emmausgangers

Vanaf morgen draait ‘Een Echte Vermeer’ in de Nederlandse bioscopen. De film vertelt het waargebeurde verhaal van Han van Meegeren, die in de jaren 30 en 40 succesvol schilderijen van Johannes Vermeer vervalste. De schilderijen werden voor hoge prijzen verkocht aan het Boijmans van Beuningen, het Mauritshuis en het Rijksmuseum. Kunt u de echte werken van Vermeer van de vervalsingen van Van Meegeren onderscheiden?

Vlak na de Tweede Wereldoorlog werd een schilderij van Johannes Vermeer aangetroffen in de kunstcollectie van Hermann Göring. Na onderzoek, bleek het werk aan hem verkocht te zijn door Han van Meegeren. Hierop werd Van Meegeren opgepakt en voor het gerecht gedaagd wegens collaboratie met de Duitsers, een vergrijp waarop de doodsstraf stond. Al snel kwam Van Meegeren daarom met een bekentenis: hij had niet samengewerkt met de Duitsers. Hij had ze juist voor de gek gehouden en ze een vervalsing verkocht!

Schilderen voor de Rechter
In de jaren voor de oorlog waren een aantal vroege schilderijen van Johannes Vermeer opgedoken. De werken waaronder de Emmausgangers, het Laatste Avondmaal en het Wassen van de Voeten waren voor hoge bedragen gekocht door Nederlandse musea en kenners spraken van de beste werken van Vermeer. Lange tijd was er gezocht naar vroege werken van Vermeer. Op basis van de compositie van zijn latere schilderijen werd verwacht dat zijn vroege schilderijen Bijbelse composities moesten zijn geweest. Kunstkenners zagen met de vondst van de schilderijen hun vermoedens bevestigd.

Toen Van Meegeren wegens collaboratie voor de rechter stond, werd zijn claim dat hij de werken van Vermeer vervalste daarom niet meteen geloofd. Hij schilderde daarom in gevangenschap een laatste Vermeer: Jezus en de schriftgeleerden. Het werk overtuigde de rechter dat Van Meegeren de andere werken zelf had geschilderd. Hierdoor werd Han van Meegeren vrijgesproken van collaboratie met de Duitsers en veroordeeld voor slechts 1 jaar gevangenschap voor vervalsing.

Echt of Vals?
Han van Meegeren was in de jaren 30 begonnen met het vervalsen van werken van Johannes Vermeer, Pieter de Hoogh en Frans Hals om aan te tonen dat hij een goede schilder was. In de jaren ervoor was zijn werk afgewezen en bespot door kunstcritici waaronder Abraham Bredius. Van Meegeren gebruikte oude verf en 17e eeuwse doeken om zijn vervalsingen te maken. Bovendien ontwikkelde hij een speciale behandeling met bakeliet waardoor de verf barstjes gingen vertonen. De schilderijen waren hierdoor moeilijk te onderscheiden van echte oude meesters.

Kunstcriticus Abraham Bredius was uiteindelijk één van de enthousiaste kenners die de werken erkende als echte Vermeers. Hiermee haalde Han van Meegeren zijn revange. Hij had laten zien dat zijn werk net zo goed was als de 17e eeuwse beroemde meesters. Hierbij werd hij geholpen door de moeilijke omstandigheden tijdens de Tweede Wereldoorlog, waardoor werken slecht te vergelijken waren. Vanaf het begin waren er wel mensen die niet in de werken geloofden, waaronder enkele prominente critici in Frankrijk. Toch duurde het jaren voordat zijn bedrog aan het licht kwam.

Laten we de proef op de som nemen. Op deze pagina staan vier keer twee schilderijen afgebeeld. Steeds is er één van Johannes Vermeer en één van Han van Meegeren. Kunt u bepalen welke van de twee schilderijen echt is? De antwoorden zijn te vinden onder aan de pagina!

Film
Het beroemde verhaal van Han van Meegeren is nu verfilmd met in de hoofdrol Jeroen Spitzenberger. In de film is het verhaal verder gedramatiseerd. In de film wordt Han van Meegeren verliefd op Jólanka Lakatos (Lize Feryn). Jólanka is de vrouw van Abraham Bredius (Porgy Franssen), de belangrijkste kunstcriticus van die tijd. Bredius neemt nietsontziend wraak door Han’s werk publiekelijk tot op de grond af te branden. In de film zien we Van Meegeren vervolgens alles op alles zetten om een perfecte Johannes Vermeer te schilderen, die Bredius niet weet te onderscheiden van een authentieke Vermeer.

Eerder dit jaar ging de film met wisselende recensies in première op het Nederlands filmfestival en nu is de film vanaf morgen in het hele land te zien. De schilderijen van Han van Meegeren zijn in de loop der jaren in verschillende Nederlandse collecties verzeild geraakt waaronder het Boijmans van Beuningen, het Rijksmuseum, het Groninger Museum en het Instituut Collectie Nederland. Meestal is een werk van Van Meegeren op zaal te zien in het Boijmans, zodat u ook in het echt kan bekijken of u een echte en een valse Vermeer uit elkaar kan houden!

Een Echte Vermeer
Vanaf 3 November 2016 in de bioscoop

Bent u ook altijd zo nieuwsgierig na die korte berichtjes in de krant? //Vensters geeft regelmatig het grotere verhaal bij het kunstnieuws uit de krant. Mooie anekdotes en uitgebreide achtergrondinformatie ondersteund door duidelijke afbeeldingen. Hier vindt u een overzicht van de belangrijkste bijdragen!

Uitslag
1: Links Van Meegeren & Rechts Vermeer
2: Links Vermeer & Rechts Van Meegeren
3: Links Vermeer & Rechts Van Meegeren
4: Links Van Meegeren & Rechts Vermeer

Jan Steen – In weelde siet toe

Frans Hals verdiende veel geld met het verkopen van schilderijen van ‘een nieuwe, vreemde schilder’. Grappige werken van drinkende en vechtende boeren vonden snel een groot publiek. Deze nieuwe vreemde schilder was Adriaen Brouwer. Toen Brouwer erachter kwam hoeveel geld zijn leermeester aan zijn schilderijen verdiende, besloot hij voortaan zijn eigen werken te verkopen…

De Nederlandse schilderkunst van de Gouden Eeuw staat bekend om de vele afbeeldingen van het dagelijks leven, ook wel genrestukken genoemd. Het huishouden van Steen heeft er zelfs het spreekwoordenboek mee gehaald. Toch is de genrekunst niet een Nederlandse, maar een Vlaamse uitvinding. Het waren Pieter Brueghel de Oude en zijn navolgers zoals Joachim Beuckelaar die in de 16e eeuw de eerste schilderijen maakten van gewone mensen.

Zoals zo vaak in de Gouden Eeuw, is het begin van de Nederlandse genrekunst te vinden in Haarlem. Vaak wordt Willem Buytewech, een leerling van Frans Hals, genoemd als schilder van de eerste Nederlandse genrestukken rond 1615. Ook Esaias van de Velde (zijn profiel is eerder hier beschreven) is één van de vroege Haarlemse genreschilders. Al waren beide schilders ook zeer actieve landschapskunstenaars.

De eerste kunstschilder die van genrekunst zijn specialisme maakte was Adriaen Brouwer, eveneens een leerling van Frans Hals. Brouwer werd vermoedelijk in Vlaanderen geboren, maar werkte het grootste deel van zijn leven in Haarlem en Amsterdam. Hij schilderde vooral het ruwe boerenleven, waarin veel gedronken en gerookt werd. De figuren in zijn schilderijen hebben doorleefde gezichten. Gedurende zijn leven werd de stijl van Adriaen Brouwer steeds donkerder.

Tegelijk met Brouwer heeft waarschijnlijk ook Adriaen van Ostade in het atelier van Frans Hals gewerkt. Beide schilders hebben daarom veel invloed op elkaars werk gehad. Adriaen van Ostade schilderde ook boeren en de gewone bevolking, al is deze beduidend minder arm dan in het werk van Brouwer. Onder invloed van Rembrandt ging van Ostade steeds meer licht-donker effecten gebruiken.

Ostade schilderde graag personen met bedenkelijke reputatie zoals advocaten en kwakzalvers. Deze werken lijken soms portretten, maar zijn vooral karikaturen. Het zijn typeringen van de beroepsgroep of de persoonlijkheid. Het werk van Ostade was populair in de Gouden Eeuw. Hij maakte meer dan 800 werken en was een belangrijke persoon in het Haarlemse kunstenaarsgilde.

Gouden Meesters van de Gouden Eeuw: Jan Steen Jan Steen werd rond 1626 geboren in Leiden. Mogelijk was Steen een leerling van Adriaen van Ostade, maar zeker is dat hij vijf jaar lang werkte met landschapschilder Jan van Goyen. Vanaf 1648 staat Steen ingeschreven bij het Leidense Sint Lucasgilde en werkte hij ook regelmatig samen met Gabriel Metsu. Jan Steen schilderde chaotische groepsportretten van huishoudens, kroegen of andere dagelijks taferelen. De schilderijen zijn vaak humoristisch en hebben een vermanende ondertoon. Meer dan het plezier te vieren, zijn de schilderijen een waarschuwing tegen slecht gedrag. De onrustige genrestukken van Steen zijn zo kenmerkend, dat het gezegde ‘een huishouden van Jan Steen’ naar ze vernoemd is. Minder bekend dan zijn genrestukken, zijn de Bijbelse en mythische schilderen van zijn hand. Steen was een redelijk succesvol schilder en zijn werk kreeg al tijdens zijn leven waardering. Steen woonde tijdens zijn leven onder meer in Utrecht, Haarlem en Delft. In Delft begon hij zelfs een herberg, die vanwege de slechte economische situatie failliet ging. Hierdoor zat hij een groot deel van zijn leven in de schulden. Steen overleed in 1679 in Leiden.

Naast Brouwer was ook Jan Miense Molenaer actief als schilder van het dagelijks leven in Haarlem. Zijn werk was erg komisch, maar van mindere kwaliteit dan Brouwer of Van Ostade. De stijl van Brouwer en Miense Molenaer was erg bepalend voor de verdere ontwikkeling van de genrekunst en vond navolgers in Nederland en daarbuiten. Zo kwam de stijl weer terug in Vlaanderen, waar David Teniers (II) dezelfde type werken ging maken.

Jan Miense Molenaer was getrouwd met Judith Leyster, die eveneens kunstschilder was. Over haar werk en andere belangrijke genreschilders zoals Pieter de Hoogh en Johannes Vermeer, leest u binnenkort meer in deel twee van ons profiel van de genrekunst in de Gouden Eeuw!

Nederlandse genrekunst uit de Gouden Eeuw is onder meer te zien in de collecties van het Rijksmuseum in Amsterdam en het Mauritshuis in Den Haag.

In de serie ‘Profiel van de Gouden Eeuw‘ wordt aan de hand van profielen van de belangrijkste Nederlandse kunstenaars een overzicht gegeven van de Nederlandse schilderkunst in de Gouden Eeuw. Deze serie zal de belangrijkste Nederlandse kunstenaars uit de 16e eeuw behandelen, die het gezicht vormen van de Nederlandse schilderkunst uit deze tijd.

Gilbert Stuart – George Washington

Vandaag gaat Amerika naar de stembus om een nieuwe president te kiezen. Na 8 jaar komt er een einde aan de regeerperiode van President Obama. Hij en zijn vrouw Michele mogen daarom binnenkort een kunstenaar uitkiezen om een portret te laten schilderen. Het is een traditie van het Amerikaanse Witte Huis om alle presidenten en first ladies te laten vereeuwigen. Van George Washington tot George W. Bush, van John F. Kennedy tot zelfs Monica Lewinsky….

In 1796 schilderde Gilbert Stuart een portret van president George Washington, de eerste president van de VS, bedoeld als cadeau voor de Engelse minister-president, de markies van Lansdowne, William FitzMaurice. Dit ‘Lansdowne portret’ zit vol met symbolische verwijzingen, waaronder boeken over de grondwet en de revolutie. Washington wordt neergezet als een Romeinse overwinnaar. Het portret werd zo populair dat het Witte Huis Stuart zelf een kopie liet maken voor in het Witte Huis.

Tegenwoordig is er in het Witte Huis van iedere oud-president van de Verenigde Staten een portret aanwezig. Daarnaast is er een tweede collectie die bijgehouden door de Smithsonian National Portrait Gallery. Naast officiële portretten zijn er in dit museum ook minder-officiële portretten aanwezig. Naast schilderijen zijn dit bijvoorbeeld beelden, foto’s en affiches.

Beroemde portretten
Na het portret van George Washington ontstond er een traditie waarbij van iedere president een portret werd gemaakt, al is dit pas sinds 1961 officieel geregeld. Na de dood van Abraham Lincoln hield het congres bijvoorbeeld een wedstrijd, waarbij een staand portret door William Cogswell won. Toch is tegenwoordig het verliezende portret van Lincoln door George Healey bekender. Het werk waarop Lincoln zittend en denkend is afgebeeld werd gekocht door zijn zoon en hangt nu alsnog in het Witte Huis.

De meeste portretten van presidenten van de Verenigde Staten werden gemaakt door relatief onbekende schilders. De belangrijkste uitzondering hierop is het portret van Theodore Roosevelt dat werd gemaakt door John Singer Sargent. Het is misschien wel het schilderij dat met de meest losse kwast is geschilderd. In het portret dat van John F. Kennedy werd gemaakt na zijn dood, kijkt hij naar beneden en staat hij afgebeeld tegen een donkere achtergrond. Het is alsof een geest wordt afgebeeld en daarmee één van de meest bekende officiële portretten. Maar Kennedy is door talloze schilders geportretteerd, waaronder bijvoorbeeld Elaine de Kooning.

Bill Clinton en Monica Lewinsky
Het officiële portret van Bill Clinton werd gemaakt door Simmie Knox en hierop staat hij afgebeeld voor zijn bureau in het oval office. Maar tijdens zijn presidentschap zijn er veel meer portretten van Clinton gemaakt, die ook in de Amerikaanse National Portrait Gallery terecht zijn gekomen. Chuck Close maakte een schilderij dat van dichtbij bestaat uit allemaal abstracte pixels, maar van afstand verandert in een treffend portret van Clinton. Chuck Close zegt over het portret dat hij de charme en verleiding van Clinton probeerde te vangen.

Het meest controversiële portret van Clinton is een werk van Nelson Shanks, waarop Bill Clinton staat afgebeeld naast een schouw in het Witte Huis. Op de achtergrond is de schaduw van een jurk te zien. Volgens Shanks is dit een verwijzing naar de blauwe jurk van Monica Lewinsky en de schaduw die dit heeft gelegd op Clinton’s presidentschap. Hij heeft een paspop met een blauwe jurk in zijn atelier gezet, om de schaduw zo levensecht mogelijk na te kunnen schilderen. Het werk wordt tegenwoordig nog maar nauwelijks tentoongesteld door de National Portrait Gallery, volgens kwade bronnen op verzoek van de Clintons zelfs.

Hillary en Donald
De vraag die de komende nacht de wereld zal is bezighouden is of het volgende portret een schilderij zal zijn van Hillary Clinton of van Donald Trump. Als voormalige first-lady is er in de collectie van het Witte Huis al een officieel Hillary Clinton schilderij aanwezig. De werk werd eveneens gemaakt door Simmie Knox en toont Hillary lachend in een zwart pak.

Onbekende schilder – Frank Underwood

Donald Trump staat niet bepaald bekend om zijn liefde voor de kunst. Bij de bouw van de Trump tower vernielde hij een aantal oude Art Deco reliefs, terwijl het Metropolitan Museum ze op hun kosten had willen laten weghalen. Trump deed ook een bestelling van een serie portretten bij Andy Warhol, maar was niet tevreden en besloot ze niet te kopen. Ralph Cowan maakte ooit een half portret van Trump en stuurde het gratis naar Trump, met een briefje erbij dat hij had af zou maken tegen betaling. Trump vertelt zijn bezoek vaak trots dat hij dit weigerde en een andere kunstenaar inhuurde om het af te maken. Al beweert Cowan dat dit niet waar is en dat hij gewoon betaald heeft gekregen.

Mocht de verkiezingen nou echt uitlopen op een slachtpartij waarbij beide kandidaten door het vele moddergooien geen president meer kunnen worden. Dan heeft de National Portrait Gallery al een portret in huis van een mogelijke vervanger. Vorig jaar werd een prachtig schilderij van een andere ‘politicus’ die over lijken gaat aangekocht: het portret van Frank Underwood!

Bent u ook altijd zo nieuwsgierig na die korte berichtjes in de krant? //Vensters geeft regelmatig het grotere verhaal bij het kunstnieuws uit de krant. Mooie anekdotes en uitgebreide achtergrondinformatie ondersteund door duidelijke afbeeldingen. Hier vindt u een overzicht van de belangrijkste bijdragen!

Edgar Degas – Danseres in Rusthouding

Het Von der Heydt Museum in Wuppertal toont dit najaar met Degas en Rodin twee grootmeesters uit de 19^e eeuw. Op het eerste gezicht lijkt dit een vrij willekeurige vergelijking tussen twee Franse impressionistische kunstenaars. De tentoonstelling laat echter zien dat dit niet waar is. Wat hebben Degas en Rodin met elkaar gemeen?

In 1917, dit jaar precies 100 jaar geleden, overleden Degas en Rodin. Beide lieten ze een invloedrijk oeuvre achter dat de moderne kunst had gevormd. Degas was vooral schilder en tekenaar, Rodin was de beeldhouwer. Toch heeft Degas ook beelden gemaakt en Rodin ook getekend en geschilderd. De twee werkten allebei in Parijs aan het eind van de 19e eeuw en hebben elkaar gekend. In het Von der Heydt Museum is te zien hoe ze hebben bijgedragen aan de ontwikkeling van de moderne kunst.

Edgar Degas – Voor de Rennen

Danseressen en Paarden
Degas was een bevlogen bezoeker van de paardenrenner in het Bois de Boulogne. Hij maakte verschillende schilderijen en pasteltekeningen van de jockeys en hun paarden. Hierbij werd hij geholpen door de vooruitgang van de fotografie, waardoor het mogelijk werd paarden te fotograferen in verschillende momenten van hun draf. Rodin was in deze jaren ook geinteresseerd in paarden, vanwege een ruiterstandbeeld dat bij hem was besteld. Zoals Degas de bewegingen bestudeerde, maakte ook Rodin schetsen van de anatomie van de paardenbenen.

Vanaf de jaren 70 van de 19e eeuw schilderde Edgar Degas danseressen. Het zou het leitmotiv van zijn oeuvre worden. Honderden schetsen, tientallen schilderijen en talloze beelden, danseressen bleven Degas interesseren. Maar ook Rodin maakte beelden van verschillende balletdansers. In Wuppertal zijn de beelden van Rodin en Degas naast elkaar te zien, waardoor goed te zien is dat beide kunstenaars gefascineerd zijn door de lichaamsvormen van het ballet.

Dynamiek en Beweging
De werken met paarden en danseressen tonen de gemeenschappelijke interesse van Degas en Rodin in beweging. De totale lichaamsbeheersing van de danseressen laat zien hoe je met een houding dynamiek kan weergeven. In tegenstelling tot de statische beelden en schilderijen van tijdgenoten, laten Degas en Rodin zien hoe ook een stilstaand beeld of schilderij kan ‘bewegen’. In de werken van Degas helpen felle kleuren en verminderd gebruik van perspectief hier aan mee. Hij is hiermee een echte modernist, ver voor Picasso of Cézanne.

Auguste Rodin – de Denker

In de danseres-beelden van Rodin valt op dat hij gebruikt maakt van een verregaande versimpeling, in tegenstelling tot zijn latere zeer emotioneel geladen werk. De vroege Rodin is eigenlijk gedurfder en modernistischer. In het Von der Heydt Museum is zowel het vroege als late werk van Rodin te zien. Al is vooral bij de latere werken van Rodin, waaronder de Denker en de Kus, de vergelijking met Degas een beetje zoek.

Tentoonstelling
Rembrandt-Caravaggio, Van Gogh-Munch, het is een veelbeproefd concept om in een tentoonstelling twee grote namen naast elkaar te presenteren. Vaak zijn deze combinaties wat gezocht en het levert daarom tentoonstellingen op met wisselend succes. Zo niet in Wuppertal, waar de juist werken van Rodin en Degas zijn uitgekozen om een interessante vergelijking te maken. Beweging en dynamiek vormen de basis van de vergelijking tussen Degas’ schilderijen en Rodin’s beeldhouwwerken.

Ondanks dat de tentoonstelling in het Von der Heydt museum een schrijnend tekort heeft aan echte topwerken van Degas, is er voldoende werk aanwezig om de gemeenschappelijke interesse’s met Rodin te tonen. Honderd jaar na hun dood weten Degas en Rodin zo nog steeds te verrassen.

Degas & Rodin
Von der Heydt Museum, Wuppertal
t/m 26 februari 2017

//Vensters bezoekt jaarlijks de belangrijkste tentoonstellingen in Nederland en brengt verslag uit op de website. Daarnaast kijken we ook regelmatig over de grens en bezoeken we tentoonstellingen in België, Duitsland, Frankrijk en Engeland. Een overzicht van alle verslagen is hier te vinden.

Rembrandt was eens te gast bij het landgoed van burgemeester Jan Six. Samen gingen ze een weddenschap aan: Rembrandt beweerde dat hij sneller een etsplaat kon tekenen van het uitzicht dan dat een knecht in het dorp mosterd kon halen. Rembrandt won de weddenschap en is tegenwoordig de beroemdste kunstenaar van de Hollandse School. De ets is nu bekend als het ‘bruggetje van Jan Six’. Een Venster op Rembrandt en de andere kunstenaars uit de Gouden Eeuw….

Geschiedenis – Terwijl heel Europa verwikkeld was in geloofsoorlogen tussen katholieken en protestanten, ontwikkelde Nederland zich tot een welvarend land van koopmannen en wereldreizigers. Hoewel Nederland officieel nog in oorlog was met Spanje, waren er delen van het land waar het relatief rustig was. Kunstenaars uit Vlaanderen vluchtten naar deze gebieden toe. Vooral Haarlem ontwikkelde zich tot een nieuwe broeiplaats van de kunst. In Nederland waren bovendien de burgers en dus niet de kerk of de staat de belangrijkste opdrachtgevers van de kunstenaars. Hierdoor konden nieuwe technieken ontwikkelen en andere onderwerpen worden afgebeeld.

Kenmerken – De stijl van de Hollandse school staat bekend om zijn realisme. Schilders gingen het dagelijks leven afbeelden en kozen taferelen die voor iedereen herkenbaar waren. Hierdoor ontwikkelde er nieuwe onderwerpen en stromingen zoals landschapskunst, genrekunst, portretkunst en stillevens. Geïnspireerd door de Italiaanse meesters uit die tijd, gingen de Nederlandse kunstenaars grote licht-donker effecten gebruiken. De Hollandse School is onderdeel van de grotere Barok beweging in Europa, maar mist de overdaad en rijkheid aan emoties die in veel Vlaamse, Italiaanse en Spaanse werken te zien zijn.

Kunstenaars – Het kloppend hart van de Nederlandse schilderkunst lag in de Gouden Eeuw in Haarlem, waar Vlaamse kunstenaars terechtkwamen die vluchten voor de godsdienstoorlogen. Onder leiding van Hendrick Goltzius en Cornelis van Haarlem ontwikkelde de schilderkunst zich hier in hoog tempo. Het was vooral de populariteit van de portretkunst, waardoor de schilderkunst floreerde in de stad. In de hoogtijdagen had 25% van inwoners een schilderij in huis. De meest beroemde Haarlemse portretschilder is Frans Hals, die met zijn losse stijl de meest levendige portretten schilderde uit zijn tijd.

Gedreven door de succesvolle handel werd Amsterdam al het middelpunt van de rijkdom in Nederland. Kunstenaars profiteerden van de toenemende vraag naar schilderijen en probeerden elkaar af te troeven met vernieuwende stijlen en composities. Lange tijd is Rembrandt van Rijn vanwege zijn heftige licht-donker (clair-obscure) effecten de populairste kunstenaar van de stad. Andere succesvolle schilders in Amsterdam zijn in deze tijd Bartholomeus van der Helst en Adriaen van Ostade.

Aan het begin van de 17e eeuw gingen schilders ook het dagelijks leven afbeelden. Deze zogenaamde genrekunst is tegenwoordig het handelsmerk van de Hollandse school. Drukke en chaotische schilderijen van boeren of arme mensen in huiskamers en kroegen werden gemaakt door Adriaen Brouwer en later Jan Steen. De komische taferelen maken de werken van Jan Steen erg geliefd. In Leiden en Delft ontstond een groep fijnschilders, waar onder meer Gabriel Metsu, Pieter de Hoogh en Johannes Vermeer toe behoren. Vermeer’s intieme afbeeldingen tonen vaak interieurs met licht dat van één kant het schilderij binnenkomt.

Naast de portretkunst en de genrekunst, ontstaan in Nederland talloze andere onderwerpen. Zo reizen kunstenaars als Jan van Goyen en Jacob van Ruisdael door heel het land om bijzondere landschappen te schilderen. Ook zijn er schilders die zich alleen richten op stillevens zoals Pieter Claesz of Willem Heda. De grote variëteit aan kunstonderwerpen en de schilders wordt in detail beschreven in onze serie: Profiel van de Gouden Eeuw. De belangrijkste kunstenaars uit de Gouden Eeuw zijn door Karel van Mander beschreven in zijn kunstenaarsboek, hierdoor weten we nu meer over de levens van de belangrijkste kunstschilders.

Musea – De grootste en beste collectie met kunst uit de Nederlandse gouden eeuw is te zien in het Rijksmuseum in Amsterdam. In Nederland zijn bovendien aanzienlijke collecties in het Frans Hals Museum in Haarlem, het Museum Boijmans van Beuningen in Rotterdam en het Mauritshuis in Den Haag. Dankzij de Nederlandse handelsgeest zijn ook veel werken in het buitenland terecht gekomen, onder meer in het Louvre in Parijs en de Hermitage in Sint Petersburg.

Kunstwerken – Het beroemdste werk van de Hollandse school is ‘de Nachtwacht’ van Rembrandt van Rijn. Dit groepsportret van de Amsterdamse kloveniers (schutters) heeft fantastische lichteffecten en is misschien wel het meest levendige groepsportret van de Gouden Eeuw. De losse toets van de late werken van Rembrandt is goed te zien in het Joodse Bruidje en zijn zelfportretten. Tot andere favorieten behoren de stille werken van Johannes Vermeer zoals het Melkmeisje en het Meisje met de Parel. Frans Hals’ portretten en tronies zijn wereldwijd vermaard.

In de serie “Venster op de Kunstgeschiedenis” geeft //Vensters een beknopt overzicht van de belangrijkste perioden en stromingen binnen de ontwikkeling van de kunst. Aan de hand van korte beschrijvingen en een top 3 van de beste kunstwerken wordt een periode simpel uitgelegd. Iedere bijdrage eindigt met een “Venster” met de belangrijkste werken, want: kunst moet je zien!

Verder lezen? – Profiel van de Gouden Eeuw – Kunstbijbel: de Visitatie van Rembrandt – Wereldfaam: de Stier van Paulus Potter – Uitgebreide kunstgeschiedenis: Barok – Tentoonstelling: Late Rembrandt – Tentoonstelling: Hollanders van de Gouden Eeuw

Johannes Vermeer – de Muziekles (Royal Collection Trust / © Hare Majesteit Koningin Elizabeth II 2016)

Het Mauritshuis heeft dit najaar de Hollandse meesters van de Queen te gast. Het zijn schilderijen die al zolang in bezit zijn van Elizabeth en haar voorvaderen, dat ze onderdeel zijn geworden van het koninklijke huishouden. Een unieke kans dus om kennis te maken met de schilderijen van Steen, Hooch en Vermeer die normaal op Buckingham hangen. Ben jij klaar voor een koninklijk bezoek?

Stel je voor dat je bij de Britse Queen op bezoek mag. Je wordt ontvangen op Buckingham palace. Een vriendelijke royal guard heet je welkom bij binnenkomst en daarna moet je wachten in een luxueuze wachtkamer. Zie je het voor je? Rode tapijten op de vloer, kleurrijk behang aan de muur en boven de marmeren schouw een schilderij van Anthony Van Dyck. Alleen al de stoel waarop je zit is bijzonder, want normaal zie je deze stoelen alleen in musea. Het wachten tot je binnen mag komen, is op deze manier al een belevenis.

Jan Steen – het Driekoningenfeest en de Koning drinkt (Royal Collection Trust / © Hare Majesteit Koningin Elizabeth II 2016)

Op bezoek bij de Queen
Hoe zou het zijn om de Queen te zien? De spanning bouwt langzaam op, want je wil een goede indruk maken! Zul je wel onthouden dat je haar moet aanspreken met “Your Majesty”? En denk je om de ‘no-touch-rule’; je mag de koningin niet aanraken! Ondertussen ben je ook benieuwd hoe het zal zijn om haar te ontmoeten. Je hebt van anderen gehoord dat ze erg onder de indruk van haar waren.

In het Mauritshuis kan je dit najaar zelf op koninklijk bezoek gaan, want het museum heeft de Nederlandse meesters van de Engelse Royal Collection te gast. Het zijn veelal schilderijen die al tientallen jaren de paleismuren niet verlaten hebben. Prinses Catherine (Kate) kwam zelfs persoonlijk een kijkje nemen in het Mauritshuis om te zien hoe de collectie in Nederland getoond wordt. Omdat het zo’n bijzonderheid is dat deze werken in Nederland te zien zijn, is het bezoek aan de collectie misschien wel vergelijkbaar met een visite aan de koningin.

Royal Collection in het Mauritshuis, Den Haag – Fotograaf: Ivo Hoekstra

Op bezoek in het Mauritshuis
Je wordt ontvangen in het recent verbouwde Mauritshuis en koopt een kaartje bij een vriendelijke medewerker van het museum. Eerlijk is eerlijk, de wachtruimte is wat minder luxueus dan in Buckingham palace. Geen dure stoelen of mooie tapijtjes hier, het decor wordt gevormd door een simpel afzetlint. Maar wachten zul je! Zo’n driekwartier bij mijn bezoek op een zaterdagmiddag. Maar net als bij de Queen bouwt de spanning langzaam op, want je bent toch benieuwd hoe het binnen zal zijn.

Pieter de Hooch – Kaartspelers in een Zonnige Kamer (Royal Collection Trust / © Hare Majesteit Koningin Elizabeth II 2016)

Eenmaal binnen kom je in twee ruimtes die wat klein aandoen. Zou dat bij de Queen ook zo zijn? Dat het toch kleiner is dan je verwacht? In totaal zie ik in het Mauritshuis 22 schilderijen. Er zijn topwerken van Adriaen van Ostade, Johannes Vermeer en Pieter de Hooch. De nadruk ligt op genrekunst, waaronder maar liefst vijf schilderijen van Jan Steen. Een ondeugend kijkje in de slaapkamer waar een vrouw zit zich uit te kleden, maar ook een reeks schilderijen met chaotische herbergen. Maar het mooiste schilderij van de tentoonstelling is van Pieter de Hooch. Het van boven invallende licht op een groepje kaartspelers, de bediende die komt aanlopen, het geeft precies die intieme sfeer waardoor je je afvraagt wat de verhouding tussen de personen is.

Als ik uitgekeken ben, weet ik het zeker, een bezoek aan het Mauritshuis is precies als een bezoek aan Queen Elizabeth op Buckingham Palace. Het was lang wachten voordat ik naar binnen mocht. Maar eenmaal in de zaal, was ik onder de indruk van de schilderijen en ging het veel sneller voorbij dan ik vooraf had gedacht. Ik heb me netjes gedragen, want ik heb me gehouden aan de no-touch-rule. Alleen de beveiliger keek een beetje vreemd toen ik hem aansprak met ‘Your Majesty’….

Vermeer en tijdgenoten uit de Britse Royal Collection
Mauritshuis, Den Haag
t/m 8 januari 2017

//Vensters bezoekt jaarlijks de belangrijkste tentoonstellingen in Nederland en brengt verslag uit op de website. Daarnaast kijken we ook regelmatig over de grens en bezoeken we tentoonstellingen in België, Duitsland, Frankrijk en Engeland. Een overzicht van alle verslagen is hier te vinden.