ING Art Center – Zaaloverzicht

Rebelse verfsmijters zoals Jackson Pollock veranderden in de jaren 50 definitief de kunstwereld en maakte New York het nieuwe middelpunt. Pollock en andere werden hierbij ondersteund door Peggy Guggenheim. Peggy was een betrokken mecenas, die zelf ook als rebels bekend stond. In het ING Art Center in Brussel is dit najaar een overzicht van het abstract expressionisme uit de Guggenheim collectie. 

Adolph Gottlieb – Mist, © Adolph & Esther Gottlieb

Peggy Guggenheim staat bekend als de ontdekker van veel Amerikaanse abstract-expressionisten. Peggy was de dochter van Benjamin Guggenheim die in 1912 overleed bij de ramp met de Titanic en het nichtje van de beroemde Solomon R. Guggenheim die in New York het Guggenheim museum oprichtte. Peggy was lange tijd het buitenbeentje van de Guggenheim familie. Vanwege haar excentrieke gedrag en vele (seksuele) ontmoetingen met jonge kunstenaars werd Peggy door de rest van de familie niet zo serieus genomen. Ze vluchtte daarom op jonge leeftijd naar Europa ver weg van de andere Guggenheims.

Europa
Lange tijd was Europa, en met name Parijs, het middelpunt geweest van de kunstwereld. Kunstenaars als Picasso, Dali en Mondriaan hadden de wetten van de moderne kunst bepaald. Peggy Guggenheim woonde in deze jaren onder andere in Parijs en Londen en maakte kennis met de moderne kunst aan de hand van Marcel Duchamp. Met hulp van zijn kennis kocht Peggy haar eerste kunstwerken. De tentoonstelling in Brussel laat uit deze tijd onder meer werken zien van Marcel Duchamp en Max Ernst.

Als in Europa de Tweede Wereldoorlog uitbreekt, vlucht Peggy Guggenheim met haar kunstcollectie terug naar Amerika, waar ze the Art of this Century Gallery opricht. Ze toont hier haar eigen collectie, maar geeft ook ruimte aan jonge Amerikaanse kunstenaars. Jackson Pollock had zijn eerste solo tentoonstelling in de galerie van Peggy. In het ING Art Centre in Brussel is goed te zien dat ook de jonge Amerikaanse kunstenaars werkten in de Europese traditie van het surrealisme. Vroege werken van Jackson Pollock en Ashile Gorky zijn sterk verwant aan Joan Miro en Pablo Picasso.

Zoals Peggy eerst moest losbreken van haar rijke familie, breken de Amerikaanse kunstenaars los van de Europese schildertraditie. Blijkbaar moet je eerst ruw afstand nemen van het voorgaande, om echt te kunnen vernieuwen. Misschien dat Peggy daarom wel zo goed bij de jonge Amerikaanse abstract expressionisten paste. Peggy’s Art of this Century Gallery werd het middelpunt van de nieuwe Amerikaanse kunststroming en het begin van New York als kunsthoofdstad.

Frank Stella – Gray Scramble © Frank Stella

Abstract Expressionisme
In het ING Art Centre zijn alle nieuwe Amerikaanse meesters te zien: de dripping paintings van Jackson Pollock, de mystieke kleurvlakken van Mark Rothko en de mobiles van Alexander Calder. Al moet gezegd worden, dat het dripping painting van Pollock vrij klein is en Rothko meest typerende stijl alleen wordt getoond in een werk op papier. De mooiste werken van de tentoonstelling zijn dus niet de bekende grootmeesters, maar hun tijdgenoten zoals Adolph Gottlieb en Sam Francis.

Sam Francis – Shining Back, © Sam Francis Foundation

Sam Francis maakte grote werken waarin hij de randen met donkere druppende kleuren beschilderde en het midden vrijwel leeg liet. Hierdoor werd het wit actief onderdeel van het schilderij. Het actief gebruik van wit, zien we ook terug in de post-painterly abstraction schilderijen, die ook in Brussel te zien zijn. In tegenstelling tot de drukke schilderijen van de abstract expressionisme, die als doel hadden emoties en gevoel over te brengen, gaat het de post-painterly abstraction puur om kleur. Het is precies wat je ziet, geen meerduidige interpretaties. In het ING Art center hangen werken Morris Louis, Cy Twombly en Frank Stella.

De werken in Brussel zijn afkomstig uit de collecties van Peggy Guggenheim en Solomon Guggenheim, die normaal te zien zijn in Venetië of New York. Vlak voor haar dood besloot Peggy namelijk haar collectie na te laten aan de Solomon R. Guggenheim foundation en als het ware bij de familie terug te keren.

Zoals ook Peggy uiteindelijk terugkeerde binnen geaccepteerde kringen, zo zijn de Amerikaanse abstract expressionisten uiteindelijk ook gemeengoed geworden. De oude kunstenaarstraditie in Europa heeft de Amerikanen verwelkomd in hun culturele instellingen en musea. Het is opvallend dat het Abstract Expressionisme dit najaar weer volop in de Europese belangstelling staat met grote tentoonstellingen in Brussel, Parijs en Londen. //Vensters zal hier later deze winter nog meer aandacht aan besteden.

Guggenheim Full Abstraction
ING Art Center, Brussel
t/m 12 februari 2017 

//Vensters bezoekt jaarlijks de belangrijkste tentoonstellingen in Nederland en brengt verslag uit op de website. Daarnaast kijken we ook regelmatig over de grens en bezoeken we tentoonstellingen in België, Duitsland, Frankrijk en Engeland. Een overzicht van alle verslagen is hier te vinden.

De geheimzinnige lach van Leonardo da Vinci’s Mona Lisa houdt kunstliefhebbers al eeuwen bezig. Wie was Mona Lisa? En waarom werd ze door Da Vinci geschilderd? Soms wordt gesuggereerd dat een mannelijke leerling en geheime liefde van Da Vinci model heeft gestaan voor dit wereldberoemde schilderij. Is Mona Lisa eigenlijk een man? 

Leonardo da Vinci – Johannes de Doper

Mona Lisa is misschien wel het meest beroemde schilderij ter wereld. Ondanks dat tijdgenoten van Da Vinci het schilderij al roemden en kopieerden, geniet het werk pas wereldwijde bekendheid geniet sinds 1911, toen het paneel werd gestolen uit het Louvre. Het schilderij werd twee jaar later teruggevonden bij een museummedewerker die vond dat het werk in Italië thuishoorde. Na een korte expositie in het Uffizi in Florence werd het terugbezorgd aan het Louvre, waar het paneel uitgroeide tot het absolute topstuk van het museum. Mona Lisa is sindsdien talloze keren gekopieerd en geparodieerd, zoals door Marcel Duchamp.

Leermeester Leonardo da Vinci
Leonardo da Vinci schilderde Mona Lisa tussen 1503-1506 toen hij in Florence was om te werken om zijn langgezochte fresco in het Palazzio Vecchio. Mona Lisa is genoemd naar Lisa Gherardini, de vrouw van Francesco del Giocondo. Daarom wordt Mona Lisa ook wel de Gioconda genoemd. Mona betekent in het Italiaanse ‘mevrouw/dame’. Het is bekend dat Leonardo da Vinci ooit aan een portret van Lisa Gherardini heeft gewerkt. Maar of dit Mona Lisa is, is niet met zekerheid te zeggen.

Da Vinci was in deze tijd een zeer gewaardeerde schilder die had gewerkt voor de hertog van Milaan en voor de Borgia familie van de paus. Hij had meerdere leerlingen in dienst, waarvan Salai en Melzi de meest bekende zijn. Zijn leerlingen werkten mee aan de werken van Da Vinci, maar studeerde ook om hun eigen stijl te ontwikkelen. Hierbij kopieerden ze het werk van Leonardo da Vinci. Er zijn tegenwoordig meerdere kopieën van Mona Lisa bekend, die worden toegeschreven aan Salai of andere leerlingen.

Leonardo da Vinci (?) – Angelo Incarnato

Geheime Vriendje
Salai werkte 30 jaar in het atelier van Leonardo da Vinci en er wordt daarom vaak gespeculeerd over de relatie die Leonardo en hij hadden. Salai heet voluit Gian Giacomo Caprotti da Oreno en had mindere artistieke kwaliteiten dan andere leerlingen van Da Vinci. Toch werkten ze hun hele leven samen.

Leonardo da Vinci wordt in een document uit 1476 beschuldigd van ‘sodomie’ met drie andere mannen, waarvan een man bekend stond als homoseksueel. Sindsdien wordt er daarom vanuit gegaan dat Leonardo da Vinci homoseksueel is geweest. Kunsthistorici zien soms een bevestiging in het androgyne uiterlijke van de mannen en vrouwen in zijn schilderijen.

Het schilderij van Johannes de Doper dat Da Vinci maakte rond 1513 heeft een bijzonder erotische lading. Algemeen wordt aangenomen dat Salai model moet hebben gestaan voor dit schilderij. Het uiterlijk van Johannes de Doper komt namelijk overeen met een zelfportret van Salai. Er is ook een tekening bekend waarop Salai staat afgebeeld met een fallus (Angelo Incarnato), een duidelijke homoseksuele toespeling. Het is echter niet met zekerheid te zeggen dat deze tekening door Leonardo da Vinci is gemaakt. Sommige kunsthistorici suggereren dat Salai deze tekening weleens zelf gemaakt kan hebben, omdat het erg lijkt op een kopie de Salai maakte van Da Vinci’s Johannes de Doper.

Leonardo da Vinci – Mona Lisa (detail)

Mon Salai
De aandacht voor de homoseksuele relatie van Leonardo da Vinci en Salai heeft de afgelopen jaren zelfs geresulteerd in een theorie dat Mona Lisa eigenlijke en afbeelding van Salai is. Mona Lisa zou een anagram zijn voor Mon Salai (Mijn Salai) en er werden zelfs bij bestudering van de ogen van Mona Lisa de letters L en S gevonden (links naast de iris van ieder oog).

Mona Lisa heeft een androgyn uiterlijk: als je haar lange haar wegdenkt, is het moeilijk te bepalen of een man of een vrouw is afgebeeld. Onderzoekers hebben met een computerprogramma het zelfportret van Salai over Da Vinci’s Mona Lisa heen gelegd, en daaruit is goed te zien dat ze dezelfde gezichtstrekken hebben. Het zou dus mogelijk zijn dat Salai inderdaad (tenminste gedeeltelijk) model heeft gestaan voor Mona Lisa.

Hoe spannend deze theorie ook is, het levert meteen ook wel veel vragen op. Waarom zou Da Vinci een afbeelding van Salai in een vrouwenportret verwerken? Wat betekent het als dit inderdaad waar is? Salai heeft immers wel voor meer schilderijen/tekeningen model gestaan. Vijfhonderd jaar nadat Mona Lisa geschilderd is, zullen we nooit antwoorden krijgen op onze vragen. De glimlach van Mona Lisa blijft zo een mysterie…

Staat u ook weleens in een museum voor een wereldberoemd kunstwerk en denkt u bij uzelf: Waarom is nou juist dit kunstwerk zo bijzonder? //Vensters gaat op onderzoek uit naar de oorsprong van de faam van enkele van de meest beroemde kunstwerken ter wereld in de serie: Wereldfaam.

Louise Bourgeois – Spinnen paar

Driehonderd jaar was beeldhouwkunst ongeveer hetzelfde geweest: witte marmeren beelden volgens de klassieke Griekse traditie. Totdat Rodin, Brancusi en Giacometti begonnen te experimenteren met nieuwe vormen en technieken en zorgden voor een revolutie van sculpturen. Het Gemeentemuseum geeft dit najaar een overzicht van de 20e eeuwse beeldhouwkunst. 

Al honderden jaren wordt er gediscussieerd over de vraag of schilderkunst beter is dan beeldhouwkunst en in de 19e eeuw wisten de kunstcritici het zeker: schilderkunst was veel beter. Schilderkunst liet alle spectra van de expressie zien: de harde werkelijkheid van het realisme, het gevoel van de romantiek of de avant-garde van de impressionisme. En de beeldhouwkunst, tja, die was eigenlijk sinds de renaissance onveranderd gebleven en daardoor onmetelijk saai.

Alberto Giacometti – Égorgée

Van Rodin tot Bourgeois
In het Gemeentemuseum in Den Haag is te zien dat Auguste Rodin de eerste was die hier verandering in bracht. Rodin maakte uitbundige beelden waarin emoties worden getoond en hij werkte niet in marmer, maar in brons en gips. In het gemeentemuseum zijn Balzac, La Défense en Het Bronzen Tijdperk te zien. Ook zijn beelden van leerlingen van Rodin zoals Bourdelle en Brancusi aanwezig in Den Haag.

De tentoonstelling in Den Haag is half-chronologisch half-thematisch ingericht. Via het kubisme van Lipchitz worden de werken steeds abstracter. De tentoonstelling voelt als een les in de kunstgeschiedenis die eindigt bij minimalisme en land art. Op deze reis van realisme naar abstractie leiden beelden van bekende namen ons de weg: Alexander Calder, Edgar Degas, Marcel Duchamp, Barbara Hepworth, Donald Judd, Ernst Ludwig Kirchner, Henri Matisse, Joan Miró, Henry Moore en Pablo Picasso behoren tot de getoonde kunstenaars.

Een bijzondere rol is weggelegd voor Alberto Giacometti. Tegenwoordig kennen we Giacometti met name van zijn lange dunne beelden, maar in het Gemeentemuseum is goed te zien dat hij allerlei stijlen heeft geprobeerd. Er zijn maar liefst zes sculpturen van de Zwitserse kunstenaar in Den Haag, die soms kubistisch, soms surrealistisch en soms bijna abstract zijn.

Constantin Brancusi – La Négresse Blonde

Gemeentemuseum
De tentoonstelling Van Rodin tot Bourgeois biedt een speels overzicht van de ontwikkeling van de beeldhouwkunst in de 20e eeuw. De expositie grossiert in bekende namen en is een goed startpunt voor beginnende museumbezoekers die een overzicht willen van de beeldhouwkunst uit de vorige eeuw.

Het bijzonder dat het Gemeentemuseum deze collectie beelden naar Nederland heeft weten te halen. Maar zoals de 19e eeuwse kunstcritici klaagden over de saaiheid van de beeldhouwkunst, zo voelt de tentoonstelling in het Gemeentemuseum net iets te degelijk aan. Nergens is er een onverwachte keuze of vernieuwend inzicht. Deze tentoonstelling laat de geschiedenis zien zoals we deze al tientallen jaren kennen en volgt daarbij de ontwikkeling naar de abstractie, zonder aandacht te besteden aan tegengestelde stromingen als pop art of dada. Beeldhouwkunst van de afgelopen 30-40 jaar is grotendeels afwezig.

Een bezoek aan de tentoonstelling is daarom als het weerzien met een oude vriend. De vertrouwdheid met de stromingen en beelden is prettig en ontspannen, maar verzandt snel in het ophalen van oude herinneringen. Het Gemeentemuseum biedt de eerste grootschalige overzichtstentoonstelling van 20e eeuwse beeldhouwkunst in tientallen jaren. Wie weet hoelang het duurt voordat de volgende kans zich voordoet…

Van Rodin tot Bourgeois: Sculptuur in de 20e eeuw
Gemeentemuseum, Den Haag
t/m 22 januari 2017

//Vensters bezoekt jaarlijks de belangrijkste tentoonstellingen in Nederland en brengt verslag uit op de website. Daarnaast kijken we ook regelmatig over de grens en bezoeken we tentoonstellingen in België, Duitsland, Frankrijk en Engeland. Een overzicht van alle verslagen is hier te vinden.

Brett Bailey – Exhibit B

Gevoed door de Zwarte Pieten discussie en de opkomst van de nieuwe partij DENK houdt het racisme debat Nederland al maanden in zijn greep. //Vensters onderzoekt daarom racisme in de kunstgeschiedenis in een tweeluik over racistische kunst en kunst die aandacht vraagt voor racisme. Vandaag het eerste deel: Wanneer is kunst racistisch?

Lange tijd was er in de Westerse kunstgeschiedenis weinig ruimte voor gekleurde mensen. In het Nederland van de 16e eeuw kwam je geen mensen met een getinte huidkleur tegen en dus beeldden schilders vrijwel alleen maar witte mensen af. Het valt op dat de enkele keren dat zwarte mensen worden getoond, dit vrijwel altijd een racistische ondertoon heeft. In Westerse schilderijen uit de 16e en 17e eeuw is zijn donkere mensen vrijwel altijd inferieur aan de blanke Westerling.

Drie Koningen
De vroegste afbeeldingen van zwarte mensen in de Westerse kunst zijn vaak onderdeel van taferelen waarop de drie wijzen, Caspar, Balthazar en Melchior, staan afgebeeld die vlak naar de geboorte van Jezus naar Bethlehem kwamen. Volgens de beschrijving van Sint Beda was Balthazar, de Arabische wijze die mirre meebracht, een zwarte man. Daarom wordt op schilderijen Balthazar meestal als een donkere man afgebeeld.

Er zullen in eerste instantie weinig mensen zijn die een afbeelding van de drie koningen als racistisch ervaren. Toch is de afbeelding van de koningen van Arabië, Perzië en India, die onderdanig buigen voor een blanke baby, in de essentie een beeld met een zeer racistische ondertoon. De blanke ‘koning der Joden’ wordt nadrukkelijk neergezet als meerdere ten opzichte van de koningen van andere afkomst.

Bediendes
De kunstgeschiedenis zit op deze manier vol met racistische taferelen, die in de tijd dat ze werden geschilderd waarschijnlijk volstrekt normaal zijn geweest. Op veel portretten van rijke 17e of 18e eeuwse mensen zijn bijvoorbeeld gekleurde bediendes afgebeeld. Vaak kleine jongetjes die contrasteren met de extreem witte huid die populair was volgens de mode van die tijd.

Het Rijksmuseum heeft recent de namen van de werken in hun collectie onder de loep genomen om de racistische verwijzingen uit te bannen. ‘Negerbediende’ werd zo ‘jonge zwarte bediende’ en ook woorden als Mohammedaan en Indiaan zijn uit het museum geweerd. Het museum zegt: ‘Het gaat om de vraag met welke ogen je kijkt naar onze collectie. Vanuit een zwart perspectief, een wit perspectief? Bekijk je onze catalogus als witte man of als zwarte vrouw? Wanneer omschrijf je iets nog als ‘exotisch’? De begeleidende teksten moeten neutraal zijn. Huidskleur geven we alleen aan als het ter zake doet.’

Nu: verborgen racisme
Het Rijksmuseum probeert op deze manier verborgen racistische overblijfselen te weren, ondanks dat deze termen onderdeel uitmaken van de Nederlandse koloniale geschiedenis. Toch zijn het niet alleen werken uit de 16e en 17e eeuw die racistisch zijn. Ook in de recente kunstgeschiedenis doen kunstwerken nog regelmatig stof opwaaien vanwege racistische toespelingen.

Beroemd is het Black Book van fotograaf Robert Mapplethorpe waarin naaktportretten staan afgebeeld van zwarte mannen. Mapplethorpe was homoseksueel en had een seksuele voorkeur voor donkere mannen, die duidelijke naar voren komt in de erotische lading van zijn foto’s. Mapplethorpe werd verweten dat hij de mannen reduceerde tot een lustobject. Hoe groter de discussie rondom zijn werk werd, des te beroemder werden zijn foto’s.

Human Zoo
Kunstenaarsinitiatieven om aandacht te vragen voor racisme schieten soms helemaal in het verkeerde keelgat van toeschouwers en worden zelf als racistisch ervaren. Zo werd een muurschildering van de Banksy die aandacht vroeg voor de vluchtelingenproblematiek, al na enkele dagen verwijderd omdat het werk een racistische lading zou hebben. Het werk toonde een stel duiven die protesteerden tegen de komst van een kleurrijke vogel.

In 2014 is een tentoonstelling van Brett Bailey in Londen afgeblazen vanwege de racistische lading. Bailey bouwde een ‘menselijke dierentuin’ na, zoals deze eind 19e eeuw en begin 20e eeuw in Europa bestonden. In deze menselijke dierentuinen werden niet-Westerse mensen getoond aan het publiek. Vaak waren deze tijdelijke dierentuinen onderdeel van wereldtentoonstellingen en festivals. Om aandacht te vragen voor deze vergeten zwarte pagina in de Europese geschiedenis, maakt Bailey dus een hedendaagse menselijke dierentuin met zwarte performers. Maar vanwege protesten werd de tentoonstelling al na enkele dagen gesloten.

Dat kunst ook een medium kan zijn om op een positieve manier aandacht te vragen voor racistische problematiek, is volgende week hier te lezen in het tweede deel van dit tweeluik over racisme in de kunst.

Bent u ook altijd zo nieuwsgierig na die korte berichtjes in de krant? //Vensters geeft regelmatig het grotere verhaal bij het kunstnieuws uit de krant. Mooie anekdotes en uitgebreide achtergrondinformatie ondersteund door duidelijke afbeeldingen. Hier vindt u een overzicht van de belangrijkste bijdragen!

Nieuwe techniek, hoop op een betere toekomst en vooruitgang waren de belangrijkste ingrediënten voor de opkomst van het futurisme in Italië. Ironisch genoeg zorgden dezelfde ingrediënten voor de ondergang van de beweging door het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. Wat is het Futurisme?

//Geschiedenis – Aan het begin van de 20e eeuw heerste er een sfeer van optimisme in Europa. De snelle technologische vooruitgang van de industriële revolutie zorgde voor een hogere levensstandaard en bracht nieuwe mogelijkheden. In de kunst vond dit zijn weerslag in het modernisme, een groep van kunststroming waarin traditionele kunst werd verworpen. De onderliggende overtuiging van de modernisten was dat vernieuwing zorgde voor verbetering van de kunst en een betere afspiegeling van de industriële tijd. Binnen de modernistische wedloop volgden vernieuwende stromingen elkaar in hoog tempo op.

//Kenmerken – Nadat Picasso en Braque rond 1907 het kubisme hadden ontwikkeld, waarin klassieke vormen en perspectief werden verworpen en de Franse fauvisten en Duitse expressionisten experimenten uitvoerden met felle kleuren, ontstond rond 1910 in Italië een groep kunstenaars die beweging in hun kunstwerken probeerde weer te geven. Vaak wordt dit gedaan door het bewegende object in meerdere fasen over elkaar heen af te beelden. Het futurisme werd gedreven door de wens om de dynamiek van de moderne tijd met nieuwe technieken om te zetten in kunst.

//Kunstenaars – De Italiaanse schrijver Filippo Marinetti publiceerde in 1909 het Futuristisch Manifest waarin snelheid, technologie, geweld en jeugd werden verheerlijkt. Hij propageerde een culturele revolutie om Italië te moderniseren. De tekst is geen beschrijving van de stijl voor futuristisch kunst, maar een ideologisch manifest van het futuristische gedachtegoed.

In 1910 werd vervolgens door kunstenaar Umberto Boccioni een Technisch Manifest voor Futuristische Schilderkunst gepubliceerd. In de tekst roept Boccioni op niet langer een bepaald moment te schilderen, maar juist de dynamiek van de beweging weer te geven. Volgens het manifest is vrijwel niets van onze waarneming een stilstaand beeld, maar is onze omgeving continu in beweging en daarom moet de schilderkunst het ook zo weergeven. Alle voorgaande schilderijen waren hopeloos ouderwets.

Het weergeven van beweging in de schilderkunst werd gedreven door experimenten met fotografie. Anton Bragaglia maakte foto’s met een lange sluitertijd waardoor de beweging zichtbaar werd. Een bewegend hoofd was op deze manier binnen dezelfde foto meerdere malen te zien. Bragaglia publiceerde hierover een zijn eigen fotodynamisch futuristisch manifest en zou later ook verschillende experimenten met film uitvoeren.

Het door Boccioni geschreven Futuristisch Manifest werd door meerdere kunstschilders ondertekend, die vervolgens de principes in hun eigen werk gingen toepassen. In de eerste schilderijen van Boccioni gebruikte hij felle kleurcombinaties in puntjes en streepjes in de traditie van het pointillisme en het divisionisme. Later reisde navolger Gino Severini naar Parijs en werden via hem de kubistische principes onderdeel van de futuristische stijl.

Deze ontwikkeling is goed te zien in de schilderijen van Giacomo Balla. Zijn vroeg werken zoals Straatverlichting, Hond aan de Lijn en Cellospeler bestaan nog uit kleine gekleurde streepjes en puntjes. Terwijl zijn latere werk veel meer kubistische vormen bevat die langzaam overgaan in abstractie. Giacomo Balla en Umberto Boccioni gingen de kubistische technieken uiteindelijk ook toepassen op de beeldhouwkunst.

Onder leiding van Marinetti en Boccioni werd het futurisme binnen in Italië steeds dominanter. Luigi Russolo sloot zich aan bij de beweging en maakte naast schilderijen ook muziek en nieuwe instrumenten om het industriële geluid weer te geven. Carlo Carra was een schilder wiens futuristische principes uiteindelijk veranderde in een metafysische stijl die hij verder ontwikkelde met Giorgio de Chirico.

Aan de futuristische beweging kwam abrupt een einde toen in 1914 de Eerste Wereldoorlog uitbrak. De oorlog zou van korte duur zijn en werd in volle hevigheid omarmd door de futuristische beweging, omdat het geweld en de technologische vooruitgang pasten binnen de dynamiek van het futurisme. Verschillende kunstenaars meldden zich daarom aan bij het leger en kwamen na de gruwelen van de oorlog gedesillusioneerd terug. Umberto Boccioni kwam om bij een oefening in 1915 en dit had een grote impact op de rest van de groep.

In de jaren 30 werden de futuristische principes toegepast door een nieuwe generatie Italiaanse schilders die worden gerekend tot de Aeropittura. Deze schilders maakten schilderijen van vliegtuigen of het beeld vanuit vliegtuigen. In de jaren 30 was het vliegtuig de nieuwste vooruitgang van snelheid en beweging.

//Kunstwerken – Het beroemdste futuristische werk is waarschijnlijk het beeld Unieke vormen van continuïteit in de ruimte van Umberto Boccioni, waarvan meerdere afgietsels zijn gemaakt. Verder zijn de schilderijen van Giacomo Balla, zoals Hond aan de Lijn en Straatlantaarn, tegenwoordig de best bekende futuristische schilderijen. Vanwege de korte periode dat futurisme heeft geduurd, zijn er relatief weinig futuristische werken.

//Musea – Het Italiaanse futurisme is in Nederland vertegenwoordigd in het Gemeentemuseum (Russolo), Stedelijk Museum (Balla) en het Kröller Müller Museum (Boccioni). Aanzienlijke buitenlandse collecties zijn te vinden in het Centre Pompidou in Parijs, het Museum of Modern Art in New York en het Museo Novecento in Milaan.

In de serie “Venster op de Kunstgeschiedenis” geeft //Vensters een beknopt overzicht van de belangrijkste perioden en stromingen binnen de ontwikkeling van de kunst. Aan de hand van korte beschrijvingen en een top 3 van de beste kunstwerken wordt een periode simpel uitgelegd. Iedere bijdrage eindigt met een “Venster” met de belangrijkste werken, want: kunst moet je zien!

Verder lezen? – Onder de Loep: Hond aan de Lijn van Balla – Canon van de Moderne Kunst: Giacomo Balla – Canon van de Moderne Kunst: Umberto Boccioni – Uitgebreide kunstgeschiedenis: Futurisme

Zaaloverzicht Power of the Avant Garde

Avant-Garde kunst is populair. Tentoonstellingen van Monet en Picasso tot Magritte en Mondriaan trekken veel bezoekers. Het Brusselse BOZAR museum toont dit najaar zo’n avant-garde tentoonstelling met moderne kunst uit periode 1910 en 1940. Hoe houd je zo’n tentoonstelling vernieuwend?

Olafur Eliasson – Ventilator

In de eerste zaal van de tentoonstelling in BOZAR slingert er boven je hoofd een ventilator. Deze hangt aan een lange kabel vanuit het plafond en draait wild door de ruimte door de wind die hij zelf produceert. De ventilator is een werk van Olafur Eliasson dat wordt gepresenteerd als hedendaagse tegenhanger van een bronzen beeld van Alexander Archipenko. Archipenko’s beeld van een wandelende vrouw met een paraplu bestaat uit cilinders en kegels waardoor er in haar hoofd en torso opening ontstaan. Zowel Archipenko als Eliasson maken met hun werken de lege ruimte zichtbaar, door het een integraal onderdeel te maken van hun kunst.

Avant-Garde
Avant-garde betekent letterlijke ‘voorhoede’, maar wordt vooral gebruikt als verzamelnaam voor de revolutionaire vernieuwingen van de moderne kunst aan het begin van de 20^e eeuw. Jonge kunstenaars gebruikten nieuwe vormen en technieken om kunst te maken en zetten zich af tegen het oude. In BOZAR zijn werken te zien van kunstenaars die de ontwikkeling van de moderne kunst hebben bepaald zoals Picasso, Munch en Boccioni.

De experimentele aard van het werk van de avant-garde is goed te zien in een werk van Marcel Duchamp. Hoelang is een meter? Duchamp liet drie draden van precies een meter op de grond vallen. De wijze waarop ze neerkwamen, bepaalde hoe Duchamp de draden op een doek plaatste. Het toeval bepaalt hierdoor hoelang zijn meter precies is.

Gerhard Richter – 48 portraits

BOZAR
Zoals de ventilator in de eerste zaal, word je als bezoeker van de tentoonstelling continue heen en weer geslingerd. De duizelingwekkende reeks vernieuwingen van de Europese avant-garde zorgt ervoor dat je in ieder zaal wordt verrast en uitgedaagd. De kunstgeschiedenis presenteert kubisme, expressionisme, futurisme en andere -ismes graag als afgebakende periodes. Maar in Brussel is goed te zien hoe alles in de jaren 10 en 20 door elkaar liep. Ondanks dat in grote lijnen een semi-chronologische opbouw van avant-garde stromingen wordt aangehouden, die eindigt bij de toegepaste kunst van de Bauhaus, is de tentoonstelling een ontdekkingsreis langs bekende en onbekende namen.

Marlene Dumas

Dit effect wordt versterkt doordat 14 hedendaagse kunstenaars zijn gevraagd te reageren op avant-garde werken uit de tentoonstelling. Zoals Olafur Eliasson’s ventilator hangt naast Archipenko’s bronzen beeld, zijn er 13 andere combinaties te zien. Naast de toevallige meter van Marcel Duchamp liggen verspreid over de grond stalen kettingen in de zaal gemaakt door William Forsythe. De bezoeker wordt uitgenodigd om de kettingen naar eigen inzicht te verplaatsen door alleen de voeten te gebruiken. Zo ontstaat een hedendaagse versie van Duchamp’s readymade.

Het is tegenwoordig een veel beproefd concept om hedendaagse kunst met oude kunst te combineren en dit heeft wisselend succes. In BOZAR werkt het bijzonder goed. De hedendaagse kunstwerken zijn van hoog niveau en laten zien dat de thema’s van de avant-garde nog steeds actueel zijn. Aan de hand van Luc Tuymans, Marlene Dumas en Gerhard Richter kijk je met nieuwe ogen naar de avant-garde kunstenaars.

Zaaloverzicht Power of the Avant Garde

The Power of the Avant Garde is een ijzersterke tentoonstelling die speelsheid en vernieuwing uitstraalt. Het is heerlijk om als bezoeker door de zalen te laveren en in ieder zaal een nieuw onverwacht meesterwerkje te ontdekken. Ondanks dat avant-gardistische kunst tegenwoordig vaak wordt gebruikt als benaming voor de periode 1900-1940, laat curator Ulrich Bischoff zien dat avant-garde van alle tijden is. Aan de hand van hedendaagse kunst maakt hij de oude werken weer spannend.

The Power of the Avant Garde
BOZAR, Brussel
t/m 22 januari 2017 

//Vensters bezoekt jaarlijks de belangrijkste tentoonstellingen in Nederland en brengt verslag uit op de website. Daarnaast kijken we ook regelmatig over de grens en bezoeken we tentoonstellingen in België, Duitsland, Frankrijk en Engeland. Een overzicht van alle verslagen is hier te vinden.

Johannes Vermeer – het Melkmeisje

Het meisje met de parel, de liefdesbrief en het melkmeisje van Johannes Vermeer behoren tot de beroemdste schilderijen van de Gouden Eeuw. Toch was Vermeer in zijn eigen tijd niet beroemd. Wie waren de andere grootmeesters van de genrekunst? Wie waren in de Gouden eeuw de beroemdste meesters van het dagelijks leven?

De Nederlandse schilderkunst van het dagelijks leven aan het begin van de 17e eeuw bestond vooral uit boerentaferelen. We beschreven de opkomst van deze populaire schilderijen in het eerste deel van dit artikel. De drukke en overdreven scenes zijn als de tronies van de portretkunst: uitvergrote en sfeervolle afbeeldingen die niet realistisch waren. In de loop van de 17e eeuw maakten deze ‘huishoudens van Jan Steen’ langzaam plaats voor meer serieuze afbeeldingen.

In het werk van de voornaamste vrouwelijke kunstenaar van Gouden Eeuw, Judith Leyster, zien we afbeeldingen van normale mensen die bijna grenzen aan portretkunst. Haar werken tonen vaak portretten van personen tegen een bruine achtergrond en haar werk lijkt daardoor nauw verwant aan de Utrechtse Caravaggisten. Leyster trouwde met Jan Miense Molenaer en maakte na haar huwelijk nauwelijks nog schilderijen.

Het zwaartepunt van de Nederlandse genrekunst verplaatste zich langzaam van Haarlem, waar Leyster en haar tijdgenoten werkten naar Leiden en Delft, waar een nieuwe generatie genreschilders opkwam. Jan Steen was in Leiden de leidende genrekunstenaar, die in 1648 betrokken was de bij oprichting van het lokale Sint Lucasgilde voor kunstschilders.

Op slechts 20 jarige leeftijd werd ook Gabriël Metsu toegelaten tot het Leidse Sint Lucasgilde. Metsu was een leerling van Gerard Dou en maakte historiestukken en Bijbelse voorstellingen, maar werd het beroemdst vanwege zijn genrekunst. Zijn werken werden beïnvloed door tijdgenoten als Johannes Vermeer en Jan Steen, hierdoor is zijn stijl erg wisselend.

Gouden Meesters van de Gouden Eeuw: Johannes Vermeer Johannes Vermeer werd in 1632 geboren in Delft als zoon van een satijnwever. Vermeer woonde zijn gehele jeugd in Delft, maar ging daarna vermoedelijk in de leer bij kunstschilders in Utrecht. De kenmerken van de Utrechtse Caravaggisten komen terug in zijn schilderijen en mogelijk reisde hij zelf ook naar Italië. In 1653 schreef Vermeer zich in bij het Sint Lucasgilde in Delft. Er is weinig bekend over Vermeer’s schildercarrière, maar er wordt algemeen vanuit gegaan dat hij minder dan 50 werken maakte. Vermoedelijk werkte hij met name in opdracht. Naast kunstschilder was hij ook handelaar in kunstwerken. Vermeer was in 1662/1663 en 1670/1671 voorman van het gilde. Vermeer schilderde verstilde genreschilderen, vaak met bijzonder licht dat vanuit een raam de ruimte binnenvalt. Zijn werken worden gekenmerkt door het gebruikte van dure blauwe en gele pigmenten. Vermeer leefde zijn hele werkzame leven in Delft en werd zwaar getroffen door het rampjaar 1672, waarin ook de kunstmarkt instortte. Na een opwelling van razernij, overleed hij in 1675. Vermeer liet 11 kinderen na en werd begraven in de Oude Kerk in Delft. Na zijn dood raakte Vermeer in de vergetelheid, totdat hij in 1866 werd herontdekt door de Frans criticus Théophile Thoré-Bürger.

In de jaren 50 van de 17e eeuw werden Johannes Vermeer en Pieter de Hoogh toegelaten tot het Sint Lucasgilde in Delft. Beide schilders maakten onberispelijk schone interieurs en hun stijl is duidelijk door elkaar beïnvloed. Toch zijn er ook verschillen. Waar het licht bij Vermeer vaak de voorstelling binnenvalt, is in de schilderijen van de Hoogh vaak een doorkijkje naar buiten te zien. Vermeer had een voorkeur voor heldere gele en blauwe kleuren, terwijl de Hoogh meer koos voor het warme rood en bruin.

De Nederlandse schilders hebben in de Gouden Eeuw door het afbeelden van het dagelijks leven een nieuw onderwerp geïntroduceerd in de schilderkunst. Genrekunst is sindsdien niet meer weg te denken in de kunstgeschiedenis. Vooral in de 19e eeuw met de opkomst van het realisme herleefde de interesse voor het dagelijks leven. Schilders als Frans Hals en Johannes Vermeer werden hierdoor herontdekt.

Nederlandse genrekunst uit de Gouden Eeuw is onder meer te zien in de collecties van het Rijksmuseum in Amsterdam en het Mauritshuis in Den Haag.

In de serie ‘Profiel van de Gouden Eeuw‘ wordt aan de hand van profielen van de belangrijkste Nederlandse kunstenaars een overzicht gegeven van de Nederlandse schilderkunst in de Gouden Eeuw. Deze serie zal de belangrijkste Nederlandse kunstenaars uit de 16e eeuw behandelen, die het gezicht vormen van de Nederlandse schilderkunst uit deze tijd.

Byron Kim – Synecdoche

Discriminatie is zo oud als de mensheid en racisme is daarom een veelvoorkomend thema in de kunst. In dit slotstuk van ons tweeluik over racisme in de kunst aandacht voor kunstenaars die aandacht vragen voor racisme. Kan kunst helpen om racisme te verminderen?

Neem 300 mensen en je vindt 300 verschillende huidkleuren. Dit gegeven inspireerde Byron Kim om een collage te maken van klein plankjes, waarin ieder plankje een is geschilderd in de tint van een huid. Donkere en lichte kleuren wisselen elkaar af en vormen een mozaïek van kleuren. Kleuren die in hun verscheidenheid samen een krachtig abstract beeld vormen en waarbinnen onderscheid maken zinloos is.

Ku Klux Klan
Toch maken mensen al eeuwenlang onderscheid op huidkleur en dit heeft vooral binnen de Verenigde Staten gezorgd voor een diepe scheur in de samenleving. Het is daarom niet verwonderlijke dat veel kunst over racisme uit de VS komt. In de geschiedenis van de VS is hard gevochten voor de afschaffing van de slavernij en het opheffen van rassenscheiding. Zelfs recent zijn de gemoederen weer hoog opgelopen na politiegeweld tegen donkere mensen.

Het meest sterke beeld van racisme in de VS is de Ku Klux Klan, de racistische groepering die lange tijd gewelddadig tegen zwarten streed. In de kunst worden de witte gewaden met puntmutsen vaak als symbool voor racisme gebruikt. In de jaren 20 was de Klan op zijn hoogtepunt met 5 miljoen leden. Joe Jones maakte in deze tijd een schilderij over de gewelddadige verkrachting van een zwarte vrouw met als cynische titel ‘American Justice’. De Klan wordt zo symbool voor een falend Amerikaans rechtsysteem. Een beeld dat in de jaren 60 wordt hergebruikt door Philip Guston, die in zijn schilderijen de Ku Klux Klan gebruikt als symbool voor opkomend geweld. Recent maakte Paul Rucker 50 Klan kostuums van Afrikaanse stoffen om aandacht te vragen voor opnieuw toenemend geweld tegen zwarten.

Racisme in de VS
Rassensegregatie heeft een groot deel van de twintigste eeuw een stempel op Amerika gedrukt. Onder druk van protesten werden in de jaren 40 en 50 steeds meer wetten doorgevoerd die scheiding tussen blanken en zwarten verboden. Martin Luther King, Malcolm X, Rosa Parks en anderen vochten voor gelijkheid. Het harde neerslaan van deze protesten door de politie werd door Andy Warhol gebruikt in een serie zeefdrukken.

Ook de navolgers van Andy Warhol zoals de graffiti-kunstenaars uit de jaren 80 gebruikten racisme regelmatig als thema in hun werk. Jean-Michel Basquiat, zelf van Haïtiaanse afkomst, werkte veel samen met Warhol en schilderde regelmatig over racisme tegen zwarten. Hij had zelf veel moeite met het verscholen racisme onder het oppervlak van de samenleving dat vaak alleen uit kleine zaken bleek. Ook Keith Haring maakte verschillende werken over racisme in Amerika en erbuiten, zoals een serie over de apartheid in Zuid-Afrika.

David Hammons
Ondanks de aandacht voor racisme is de kunstwereld lange tijd ook een bolwerk geweest van blanke kunstenaars, waarin weinig aandacht was voor donkere collega’s. Pas de laatste decennia komt er meer en meer ruimte voor donkere kunstenaars in de gevestigde galeries. De nieuwe groep donkere kunstenaars duikt vaak in de geschiedenis van de rassensegregatie en maakt werken over identiteit en racisme.

Zo werd David Hammons beroemd met zijn schilderij van Jesse Jackson, de donkere politicus die in de jaren 80 tweemaal onsuccesvol de democratische kandidaat voor het presidentschap probeerde te worden. In het werk ‘How ya like me now?’ is Jackson afgebeeld met een witte huidskleur, blauwe ogen en blond haar. David Hammons stelt ons de vraag of Jesse Jackson zo wel goed genoeg is om president te worden. Ook maakte hij een Amerikaanse vlag in de kleuren van de Civil Right Movement en een ‘Afrikaans beeld’ van een schep omdat ‘spade’ een Amerikaans scheldwoord voor zwarte was.

Kerry James Marshall
Op dit moment is er in het Metropolitan Museum in New York een grote overzichtstentoonstelling van het werk van Kerry James Marshall. De cynische titels van de schilderijen van Marshall becommentariëren de vooroordelen over zwarte mensen en discriminatie. Hij gaat hierin vaak kriskras door de kunstgeschiedenis en plaatst zwarte mensen in historiestukken, landschappen en portretten. Alle genres waarin zolang alleen blanken werden afgebeeld.

Een favoriet thema in het werk van Marshall is ‘the Invisible Man’ (onzichtbare man) waarin hij zwarte mensen afbeeld op een donkere achtergrond, hierbij benadrukkend dat donkere mensen zolang onzichtbaar zijn geweest in de kunst. Dit langdurende racisme in de kunst hebben we uitgebreid besproken in het eerste deel van dit tweeluik.

Met de recente rassenrellen in de Verenigde Staten en de discussies over racisme in Nederland zal de komende jaren racisme nog een veelbesproken onderwerp in onze samenleving blijven. Kunstenaars dragen bij aan deze discussie door middel van hun werken. Onze bloemlezing uit de kunst van de afgelopen eeuw laat zien dat de discussie steeds minder door blanke kunstenaars van een afstandje becommentarieert wordt, maar dat het nu vooral de donkere mensen zijn die de belangrijkste werken maken. De kunstwereld zelf is hiermee al een stapje minder racistisch geworden en moet dit in de toekomst doorzetten.

Maar een echt racismedebat is natuurlijk een dialoog tussen blanke en donkere kunstenaars. Uit het eerste deel van ons tweeluik bleek dat goed bedoelde kunst van blanke kunstenaars soms toch als racistisch wordt opgevat. Zoals in een goed debat alle meningen worden gehoord, zouden ook deze ‘witte werken’ over racisme moeten worden getoond. De huidige beladen sfeer rondom racisme, die we herkennen uit de zwarte pieten discussie, maakt een echt debat nu onmogelijk. Kunst is een medium dat taboes durft te breken en zou een goede manier zijn om deze impasse te doorbreken. Laten we durven luisteren en kijken naar wat de ander te zeggen heeft aan de hand van mooie kunst.

Deze bijdrage is onderdeel van het tweeluik Racisme in de Kunst. //Vensters geeft regelmatig het grotere verhaal bij het kunstnieuws uit de krant of achtergrondinformatie bij een actueel thema. Hier vindt u een overzicht van de belangrijkste bijdragen!

Jackson Pollock – Blue Poles

The Royal Academy of Arts toont dit najaar een spetterend overzicht van het abstract expressionisme. Spetterend vanwege de grote verzameling van ‘dripping’ schilderijen van Jackson Pollock die te zien zijn. Maar vooral spetterend omdat er zelden zo’n omvangrijk overzicht in Europa gezien is geweest. 

Kijkend naar bordjes naast de schilderijen in the Royal Academy of Art valt op de eerste generatie abstract expressionisten niet erg oud is geworden. Arshile Gorky en Jackson Pollock werden beide slechts 44 jaar oud en Mark Rothko pleegde zelfmoord op zijn 66^e. Als je niet zou weten dat abstract expressionisme een schilderstijl was, zou je denken dat je te maken had met een dodelijke ziekte. Abstract expressionisme: een ziekte met vormloze kleurrijke vlekken over je hele lichaam. Het zou kunnen toch?

Welbeschouwd zijn veel mensen onbedaarlijk ongelukkig geworden van het gespetter van Jackson Pollock en de intense kleurvlakken van Mark Rothko. Neem nou de critici uit de jaren 50: ze noemden de nieuwe kunst van Pollock ‘een slechte grap’ en ‘betekenisloos’. Maar bovenal de kunstenaars zelf werden heel ongelukkig. Arshile Gorky pleegde zelfmoord in 1948, Rothko deed hetzelfde in 1970 en dan was er dat gekke auto-ongeluk waarin Jackson Pollock zichzelf doodreed onder invloed van alcohol. Ook Clyfford Still zocht en uitweg en trok zich in 1961 terug op het platteland om niets meer met het kunstwereldje te maken te hebben. Wat is dit toch met het abstract expressionisme?

Mark Rothko – No 17, 1957

Jackson Pollock
Ik bezoek de expositie in de Royal Academy of Arts in Londen om er achter te komen waarom het abstract expressionisme zorgt voor zelfdestructieve kunstenaars. Met risico om zelf gebroken naar buiten te komen, dompel ik me onder tussen het werk van Pollock, Rothko en hun navolgers. Ik stel me open voor de dynamiek van de action painting en durf op te gaan in de intense kleur van de colorfield painters.

Jackson Pollock heeft de grootste zaal toegewezen gekregen en het is indrukwekkend welke werken naar Londen zijn gehaald. Vanaf Peggy Guggenheim’s Mural is de ontwikkeling van de ‘dripping paintings’ te zien. Bij deze techniek legde Pollock het doek plat op de grond en drupte en smeet hij de verf in klodders op het doek. De totale waanzin waarmee hij over zijn schilderijen is bewogen is goed te zien. Toch zijn de druppels minder toevallig op het doek gekliederd, dan je denkt. Kijkend naar Blue poles, een van zijn beroemdste werken dat helemaal uit Australië naar Londen is gekomen, ontdek ik een enorme gelaagdheid en slim gebruik van kleur in een netwerk van wit-grijs-zwart. De kleuren zijn gebalanceerd op het doek aangebracht, ondanks dat het spetters en klodders zijn.

Jackson Pollock – Mural

Clyfford Still – PH-950

Mark Rothko & Clyfford Still
Uit de bijna wanhopige extase van het werk van Pollock, kan ik misschien nog wel begrijpen dat hij aan de alcohol is geraakt en dat hij zich tegen een boom heeft gereden. Maar als ik voor een gigantisch doek van Mark Rothko sta, voel ik alleen maar rust. Langzaam laat ik me meeslepen in de grote kleurvakken en vergeet ik wat er om me heen gebeurd. Hoe kan een man die met zijn kleuren een spiritueel effect bereikt nou zelfmoord plegen?

En dat gevoel van overgave, blijft me eigenlijk de rest van de middag bij. Het is goed toeven tussen de grote namen van het abstract expressionisme. Een gigantische zaal met werken van Clyfford Still is een absoluut unicum: nooit eerder werden zoveel werken samen uitgeleend door het Clyfford Still museum. Maar ook tussen de minder bekende namen Joan Mitchell, Sam Francis en David Smith voel ik me goed. Ieder zoekt op een eigen manier naar de meest intense weergave van kleur. Een wandeling door deze tentoonstelling voelt daarom als een reis langs emoties: de woede van Pollock, de lust van De Kooning, het treurige van Franz Kline of het vrolijke van Sam Francis.

Willem de Kooning – Woman II

Royal Academy of Arts
De Royal Academy heeft alles uit de kast gehaald en een aantal indrukwekkende schilderijen naar Londen gehaald. Pollock, Rothko, Still en De Kooning hebben ieder hun eigen zaal gekregen en tussendoor worden thematisch de werken van andere abstract expressionistische kunstenaars getoond. Meer dan alleen kijken naar de schilderijen, kan je de werken soms echt voelen. Juist dat maakt het abstract expressionisme zo’n intense ervaring. Even voel je de waanzin van Pollock of het verlangen naar het sublieme van Rothko.

Het abstract expressionisme is een stroming van intense emoties. Kunstenaars hebben het beste uit zichzelf gehaald om daarna leeg achter te blijven, zichzelf over gegeven aan de abstract expressionistische ziekte. Ik liet me een middagje meeslepen in hun gevoel, maar zonder er zelf zelfmoordneigingen van te krijgen. Maar misschien komt dat vanwege mijn nuchtere Nederlandse achtergrond. De in Rotterdam geboren Willem de Kooning is immers 93 geworden en heeft de abstract expressionistische ziekte dus ook overleefd.

Abstract Expressionism
Royal Academy of Arts, Londen
t/m 2 januari 2017 

//Vensters bezoekt jaarlijks de belangrijkste tentoonstellingen in Nederland en brengt verslag uit op de website. Daarnaast kijken we ook regelmatig over de grens en bezoeken we tentoonstellingen in België, Duitsland, Frankrijk en Engeland. Een overzicht van alle verslagen is hier te vinden.

Het Rijksmuseum kocht deze maand Hollands meisje aan het Ontbijt van Jean-Étienne Liotard op een veiling voor ruim 5 miljoen euro. Het museum spreekt van een spectaculaire aankoop en noemt het werk zelfs van “het Melkmeisje van de 18e eeuw”. Toch kennen maar weinig mensen Liotard en zijn schilderijen. Wie was Jean-Étienne Liotard? En waarom is dit zo’n bijzondere aankoop?

Jean-Étienne Liotard – Hollands Meisje aan het Ontbijt

Hollands meisje aan het Ontbijt is door Liotard geschilderd in 1756 toen hij in Nederland was. We zien een meisje aan een tafel waarop typisch Nederlandse voorwerpen staan: een zilveren koffiepot en koffiekopjes van Nederlands aardewerk. Het blauwe tafeltjes is zelfs iets gedraaid zodat we de bovenkant beter kunnen zien. Andere Nederlandse details zijn de voetenwarmer en het schilderij van het kerkinterieur op de achtergrond. Het is bekend dat Liotard zelf enkele Nederlandse kerkinterieurs in zijn collectie had.

Wie was Liotard?
Jean-Étienne Liotard kwam uit een Franse familie, maar werd geboren in Zwitserland. In Zwitserland leert hij miniaturen schilderijen voor in broches en kettingen. Het is zijn eerste aanraking met de portretschilderkunst waar hij zo beroemd mee zou worden. In 1723 verhuist Liotard naar Parijs, waar hij in het atelier van Francois Lemoyne met pastelkrijt leert werken. Pastelkrijt won populairiteit in de 18e eeuw en werd veel gebruikt door rococo schilders omdat ze hiermee zachte kleureffecten konden bereiken. Pastel heeft echter als nadeel dat het snel verkleurt, waardoor musea tegenwoordig weinig pastelwerken tentoonstellen.

In Parijs ontwikkelt Liotard zich tot één van de meest populaire portretschilders/tekenaars van zijn tijd. Liotard maakt reizen naar Constantinopel, Italië en verblijft zelfs twee periodes in Nederland. Hij schilderde onder meer paus Clemens XII in Rome en de keizer Frans Stefan van het Heilige Roomse Rijk in Wenen. In Nederland maakt hij kennis met de genrekunst uit de Gouden Eeuw. Zijn bewondering voor Gabriël Metsu en Gerard ter Borch heeft een grote invloed op zijn eigen werk. Het maakt zijn schilderijen realistischer en iets minder zoetsappig dan zijn tijdgenoten als Francois Boucher en Jean-Baptiste Simeon Chardin. Liotard is de realist onder de rococo-schilders.

Waarom is Hollands Meisje aan het Ontbijt bijzonder?
In Nederland krijgt Liotard een grote klantenkring. Hij portretteerde prins Willem V en zijn zusje Carolina, maar ook rijke families uit Utrecht en Amsterdam zoals de families Van Tuyll, van Serooskerken, Bicker en Rendorp. Hij maakt zo’n 40 werken in ons land, waarvan het overgrote deel in zijn favoriete pastel. Van Liotard zijn slechts enkele olieverf schilderijen bekend. Hollands meisje aan het Ontbijt combineert drie bijzondere elementen in 1 schilderij: het is een olieverf schilderij, het is een genrestuk in plaats van een portret en het komt uit Liotard’s Nederlandse tijd. Het was voor het Rijksmuseum daarom een unieke kans om het schilderij van deze Rococo-meester binnen te halen.

Collectie van het Rijksmuseum
Het Rijksmuseum bezit al een uitgebreide collectie pasteltekeningen uit Liotard’s Nederlandse tijd, waarvan het grootste deel portretten (alle vier de bovenstaande werken komen uit de collectie van het Rijksmuseum). Maar het bezat nog geen genrestuk van Liotard. Ook zijn er werken van Liotard te zien in het Amsterdam Museum.

De rococo periode is een onderbelichte stijl binnen de Nederlandse musea. De belangrijkste kunstenaars van de Rococo, zoals Jean Antoine Watteau, Jean-Honoré Fragonard en François Boucher, zijn niet met schilderijen vertegenwoordigd in Nederlandse musea. De aankoop van het schilderij van Liotard is daarom een belangrijke toevoeging aan de collectie Nederland. Hollands Meisje aan het Ontbijt zal vanaf woensdagmiddag 11 januari te zien zijn in het Rijksmuseum.

Sommige kunstenaars zijn van naam bij nog maar weinig mensen bekend, maar waren in hun tijd zeer beroemd of hebben een belangrijke rol gehad in de kunstgeschiedenis. In de serie Vergeten Kunstenaars gaat //Vensters op zoek naar kunstenaars die in grote musea hangen, maar die vrijwel niemand meer kent. Hier vind je een overzicht van alle bijdragen.

Maurizio Cattelan – het Negende Uur

Maurizio Cattelan in het Guggenheim

De koning van de choquerende kunst is even terug van weggeweest. De Munt in Parijs toont dit najaar het werk van Maurizio Cattelan. Een stervende paus, een biddende Hitler en een paard aan het plafond: de wereld van Maurizio Cattelan is een bizarre kunstervaring.

Maurizio Cattelan had het ons nog zo verzekerd. Hij zou de kunstwereld de rug toe keren en nooit meer terugkomen. Zijn afscheid werd begeleid met een grote tentoonstelling in het Guggenheim in 2011, waarin nog één keer al zijn werk te zien was. De tentoonstelling baarde opzien en is een van de populairste exposities in het Guggenheim van de afgelopen jaren. Afsluiten met een knaller om daarna nooit meer terug te keren. Tot dit najaar…

Maurizio Cattelan – Zaaloverzicht

Musée de la Monnaie
Geheel onverwacht kondigde de Munt van Parijs dit najaar aan een tentoonstelling met de belangrijkste werken van Maurizio Cattelan. Cattelan noemt het zelf zijn “post-requiem” show. Het is de grootste expositie van Cattelan in Europa ooit en de eerste grote tentoonstelling van zijn werk sinds de grote Guggenheim show in 2011.

De werken worden getoond in de Munt van Parijs. Dit is nou niet bepaald een locatie die bekend staat om zijn geweldige tentoonstellingen, maar de verrassende werken van Cattelan zijn prachtig geplaatst in de barokke zalen van dit stadspaleis. Zo hangt boven de grootse trap die naar de tentoonstelling leidt een paard aan het plafond. Welkom in de wereld van Cattelan, hier worden de gekste dingen werkelijkheid!

Maurizio Cattelan – Zaaloverzicht

Paus & Hitler
Sommige kunstcritici vinden de kunst van Cattelan een gimmick, slechts een manier om mensen te choqueren of aan het lachen te maken. En eerlijk is eerlijk, ik moet ook glimlachen als ik in het Musée de la Monnaie voor een beeld van Paus Johannes Paulus II sta die door een meteoriet is geraakt en languit op de grond ligt. De humor zit hem in de details in dit geval, want het zijn vooral de dichtgeknepen ogen en het wanhopig vastklampen aan de staf die voor de ironie zorgen. Het surrealistische van het beeld wordt versterkt doordat het werk is gepresenteerd in een grote zaal met rood tapijt, kroonluchters en marmeren bankjes.

Terwijl ik een rondje maak om de paus, begint opeens boven mijn hoofd een mannetje te trommelen. Het is alsof ik in Günter Grass’ roman die Blechtrommel terecht ben gekomen. Wat kan ik vertrouwen in deze tentoonstelling? Wat is echt?

Iedere zaal in de tentoonstelling ben ik op mijn hoede. Standaard kijk ik nu ook omhoog, want het overkomt me geen tweede keer dat een werk mis. Inderdaad, zitten in zaal twee een groep duiven op me te wachten op de dakrand. Zo blijft Cattelan in iedere zaal opnieuw verrassen met als apotheose het beroemde beeld ‘Him’. Van achter kom ik op een jongetje afgelopen dat zit te bidden. Het is een stil vredig beeld. Totdat ik om het beeld heen loop en herken wie dat ‘jongetje’ is…

Maurizio Cattelan – Him

Cattelan is terug
Met de grote tentoonstelling in Parijs kunnen we zeggen dat Maurizio Cattelan terug is aan het firmament. De expositie toont alleen Cattelan’s oude werken, maar ondertussen is hij ook nieuw werk aan het maken. Cattelan heeft dit najaar speciaal voor het Guggenheim museum in New York een gouden toilet gemaakt. Al blijft hij zelf volhouden dat dit eenmalig was.

De tentoonstelling in het Musée de la Monnaie is een feest van herkenning en een geweldige mogelijkheid om de bekendste werken van Maurizio Cattelan te bekijken. We hopen natuurlijk dat Cattelan weer vaker nieuw werk gaat maken. Maar wie weet hoelang we weer moeten wachten voordat er een nieuwe Cattelan tentoonstelling komt?

Maurizio Cattelan – Not afraid of love
Musée de la Monnaie, Parijs
t/m 8 januari 2017 

//Vensters bezoekt jaarlijks de belangrijkste tentoonstellingen in Nederland en brengt verslag uit op de website. Daarnaast kijken we ook regelmatig over de grens en bezoeken we tentoonstellingen in België, Duitsland, Frankrijk en Engeland. Een overzicht van alle verslagen is hier te vinden.

//Vensters wenst u een gelukkig, gezond en kunstzinnig 2017! Traditiegetrouw zetten wij op nieuwjaarsdag voor u de hoogtepunten van komend museumjaar op een rij. Wat heeft 2017 op kunstgebied te brengen? 

De Stijl 2017
In 2017 is het precies 100 jaar geleden dat Piet Mondriaan, Theo van Doesburg en Bart van der Leck de eerste editie van ‘de Stijl’ uitbrachten. In dit kunsttijdschrift publiceerden ze hun ideeën en kunstwerken. Musea in heel Nederland grijpen dit jubileum aan om in 2017 aandacht te besteden aan de Stijl. Het Gemeentemuseum heeft de grootste collectie van Mondriaan ter wereld en zal het hele jaar tentoonstellingen over de Stijl programmeren zoals Mondriaan-Van der Leck vanaf maart en een grote overzichtstentoonstelling van Mondriaan in de zomer.

Het Centraal museum in Utrecht brengt vanaf maart een tentoonstelling over Gerrit Rietveld. Het werk van Theo van Doesburg staat centraal in Museum Dr8888 vanaf april en Bart van der Leck krijgt een tentoonstelling in het Kröller-Müller Museum in het najaar. Maar ook in andere musea zijn het hele jaar tentoonstellingen over de Stijl en Dutch design, zoals de Villa Mondriaan in Winterswijk, Kunsthal Kade in Amersfoort en het Van Abbemuseum in Eindhoven. Het volledige programma is te vinden op de website van themajaar: Mondriaan tot Dutch design.

Hoogtepunten in Nederland
Dit voorjaar zijn een aantal toptentoonstellingen te zien in Nederland, waaronder een expositie over het surrealisme in het Museum Boijmans van Beuningen en het hyperrealisme in de Kunsthal. Meer moderne kunst is te zien vanaf februari in het Stedelijk Museum Schiedam, waar Op Art wordt getoond. In de zomer kijken we uit naar de overzichtstentoonstelling van Hans Arp in het Kröller Müller Museum en in het najaar the American Dream in het Drents Museum, waarin Amerikaanse kunst van Hopper tot Pop Art wordt getoond.

Voor liefhebbers van oude kunst opent in februari de langverwachte tentoonstelling met Renaissance kunst in het Rijksmuseum Twenthe. In het najaar zijn de Hollandse Meesters uit de Hermitage te gast bij de Hermitage Amsterdam en brengt het Frans Hals Museum een tentoonstelling over humor in de Gouden Eeuw. Ook wordt dit jaar herdacht dat 500 jaar geleden de reformatie begon, het Catherijneconvent huist daarom een tentoonstelling over Luther in september.

Hoogtepunten in het Buitenland
Zoals de afgelopen jaren werpen we ook dit jaar even een blik over de grens. Het is in 1917 precies honderd jaar geleden dat Rodin en Degas overleden, dit wordt in Parijs herdacht met grote tentoonstellingen in het Grand Palais (Rodin, voorjaar) en Musée d’Orsay (Degas, najaar). Ook zijn er in Parijs mooie tentoonstellingen over Vermeer en tijdgenoten (Louvre, voorjaar) en Gauguin (Grand Palais, najaar). In Londen is er veel aandacht voor de Parijse school met tentoonstellingen over Giacometti en Modigliani in de Tate Modern. Ook de Amerikaanse kunst wordt getoond in the Royal Academy of Arts (30s in het voorjaar, Jasper Johns in het najaar). In Duitsland zijn onder andere overzichtstentoonstellingen van Otto Dix en Marcel Broodthaers (voorjaar, Düsseldorf).

//Vensters
Vensters kunstmagazine kijkt terug op een uiterst succesvol 2016 met meer bezoekers dan ooit. We sloten de Canon van de Moderne Kunst af na 50 artikelen en vierden dit samen met het Kröller-Müller Museum en het Gemeentemuseum. Ook introduceerden we in 2016 de zomerserie met 5 artikelen over het Naakt. Deze traditie zetten we in 2017 zeker voort met een nieuw onderwerp voor de zomer, maar daarover later meer.

In 2017 hopen we u tweemaal per week mooie verhalen over kunst te brengen. We zullen maandelijks aandacht besteden aan 100 jaar de Stijl en zullen met behulp van professionals uit de kunst een eigen collectie ‘Stijl-iconen’ samenstellen. We beginnen in januari met een bezoek aan het Rietveld-Schröderhuis. In januari starten we ook met een nieuwe serie over kunst van nu: Hedendaagse Kunst Begrijpen. Hierin kijken we naar thema’s in de hedendaagse kunst en leggen we iconische kunstwerken beter uit. In mei sluiten we onze serie “Profiel van de Gouden Eeuw” af en staat //Vensters een maand lang in het teken van de Hollandse kunst uit de Gouden Eeuw.

Wilt u ook in 2017 geen bericht missen? Like ons dan ook op Facebook!

Verder lezen?
– Kunstjaar 2016: Jaar van de Nederlandse Kunst
– Kunstjaar 2015: Jaar van Van Gogh
– Kunstjaar 2014: Jaar van de Bezuinigingen
– Kunstjaar 2013: Jaar van de Belofte
– Kunstjaar 2012: Jaar van de Armoede

//Vensters bezoekt jaarlijks de belangrijkste tentoonstellingen in Nederland en brengt verslag uit op de website. Daarnaast kijken we ook regelmatig over de grens en bezoeken we tentoonstellingen in België, Duitsland, Frankrijk en Engeland. Een overzicht van alle verslagen is hier te vinden.

Wat zijn de oudste kunstwerken ter wereld? En waarom werden ze gemaakt? Er is nog veel onbekend over de rotsschilderingen en beeldjes uit de prehistorie. De archeologische vondsten maken nieuwsgierig. Hoe zag de kunst van de prehistorie er uit?

//Geschiedenis – Er bestaat veel discussie over wanneer de oudste kunstwerken ter wereld werden gemaakt. Sommige wetenschappers zeggen dat de eerste tekeningen gemaakt werden met een haaientand op een schelp. Deze schelp werd recent gevonden en is 500.000 jaar oud. Mogelijk is de schelp gemaakt door de homo erectus, een verre voorouder van de mens. Een beeld van een vrouwfiguur dat 300.000 jaar oud is, werd gevonden in Marokko. Maar het is niet met zekerheid te zeggen of de menselijke vorm door mensen is gemaakt of door toevallige slijtage van de steen is ontstaan. In de Blombos grot in Zuid-Afrika werden 70.000 jaar geleden abstracte tekeningen gemaakt door vroege homo sapiens. Maar ook deze tekeningen zijn niet helemaal onomstreden. Over het algemeen worden beelden en rotstekeningen vanaf 40.000 jaar geleden daarom de oudste kunstwerken ter wereld genoemd.

//Kenmerken – De vroegste prehistorische kunstwerken bestonden uit geometrische lijnpatronen in stenen en op dierlijk materiaal (botten, schelpen etc.). Later gingen mensen vooral menselijke en dierlijke figuren maken in rotstekeningen. Op veel vindplaatsen worden meerdere lagen met schilderingen aangetroffen, wat suggereert de de plaatsen lange tijd gebruikt worden. Gezien de beperkte variatie in de onderwerpen die worden afgebeeld, denken veel onderzoekers dat dit heilige plaatsen waren. Mogelijk probeerde de prehistorische mens in de grotten voorvaderen te vereren of dieren ‘magisch’ onder controle te krijgen. Naast rotsschilderingen zijn er uit de prehistorie klein beeldjes teruggevonden. Het vrouwfiguur als symbool voor vruchtbaarheid was hierbij een favoriet onderwerp en is overal ter wereld aangetroffen.

//Plaatsen – De best bestudeerde rotskunst bevindt zich in Europa, waar grotten in Spanje, Frankrijk, Duitsland en Tsjechië aan het eind van de 19e eeuw werden ontdekt. Vanwege de grote stromen toeristen die dit op gang bracht, zijn de meest van deze vindplaatsen tegenwoordig gesloten voor publiek en zijn er replica’s gemaakt. De oudste rotstekeningen in Europa zijn mogelijk 40.000 jaar oud en bevatten veelal tekeningen van dieren. In de Altamira grot in Spanje is een groot plafond met bizons en paarden te zien. De grot in Lascaux in Frankrijk is een van de hoogtepunten van de Europese rotskunst, vanwege de vele schilderingen van stieren, paarden en herten in zwart, rood en gele kleurtinten.

Veel beeldjes in Europa zijn gevonden in Tsjechië, Oostenrijk en Duitsland waar een cultuur van vruchtbaarheidsbeeldjes heeft bestaan. De volle ronde vrouwfiguren worden tegenwoordig vaak “venus”-beeldjes genoemd naar de Romeinse godin van de liefde. Het meest bekende voorbeeld is de Venus van Willensdorf, die werd gevonden in Oostenrijk en ongeveer 25.000 jaar oud is. Het oudst bekende Venus-beeldje in Europa is de Venus van Hohle Fels en is mogelijk 40.000 jaar oud. In dezelfde grot in Zuid-Duitsland werden ook beelden van een leeuw en een fallus gevonden.

Verspreid over Afrika zijn verscheidene rotstekeningen gevonden in afgelegen gebieden. De meest beroemde grotschilderingen zijn te vinden in Zuid-Afrika, Botswana en Namibië, waar de San-bevolking duizenden jaren heeft gewoond. Veel tekeningen zijn hier niet gedateerd, maar er wordt geschat dat de tekeningen 15.000-2.000 jaar oud zijn. Twyfelfontein in Namibië en Tsodilo in Botswana zijn door UNESCO uitgeroepen tot werelderfgoed vanwege de vele rotsschilderingen. In Namibië zijn ten tijde van de eerste maanlanding in een grot beschilderde stenen aangetroffen, deze grot wordt sindsdien de Apollo 11 grot genoemd.

In Australië is de traditie van rotsschilderingen dankzij de aboriginal cultuur altijd blijven bestaan. Er zijn verspreid over het land rotsschilderingen te vinden, waarvan de oudste in Gabarnmung dateren van zo’n 28.000 jaar geleden. Hierop zijn onder andere vissen en wallabies te zien. In het noorden van Australië zijn verschillende rotstekeningen van ‘de lightning brothers’, twee mens-achtige figuren die volgens legendes de regen en de bliksem brachten. Vaak worden deze figuren afgebeeld zonder duidelijke gezichten en met stralen die uit het hoofd komen.

De beroemdste grottekeningen in Zuid-Amerika is de Grot van de Handen in Argentinië, waarin afdrukken van menselijke handen op de muur zijn geplaatst naast tekeningen van lama’s en andere dieren. De tekeningen in deze grot zijn ongeveer 13.000-9.000 jaar oud.

//Musea – Prehistorische kunst is verspreid geraakt over talloze collecties en wordt vaak gecombineerd tentoongesteld met gebruiksvoorwerpen en andere overblijfselen. Vaak zijn de beeldjes te zien in musea in de buurt van hun vindplaats zoals in het Kunsthistorisch museum in Oostenrijk en het Moravisch museum in Tsjechië. Musea speciaal geweid aan prehistorische kunst zijn onder meer te vinden in Blaubeuren in Duitsland en the Origins Center in Zuid-Afrika. Rotskunst is vaak niet of moeilijk toegankelijk. Van de grotten in Altamira en Lascaux zijn levensgrootte replica’s gemaakt.

In de serie “Venster op de Kunstgeschiedenis” geeft //Vensters een beknopt overzicht van de belangrijkste perioden en stromingen binnen de ontwikkeling van de kunst. Aan de hand van korte beschrijvingen en een top 3 van de beste kunstwerken wordt een periode simpel uitgelegd. Iedere bijdrage eindigt met een “Venster” met de belangrijkste werken, want: kunst moet je zien!

Verder lezen? – Onder de Loep: Mooiste rotskunst van Europa

Edward Burne Jones – the Star of Bethlehem

Vandaag, 6 januari, is het Driekoningen! Tijdens dit katholieke feest wordt herdacht dat de wijzen uit het oosten naar de stal kwamen waar Jezus werd geboren. Maar wie waren zij eigenlijk? En waarom brachten ze goud, wierook en mirre mee? In de Bijbel staat dit niet geschreven, maar de schilderkunst geeft antwoorden!

Aanbidding door de Drie Wijzen – Matteus 2:1-22

Drie wijzen reizen vlak na de geboorte van Jezus naar Bethlehem ‘omdat ze een ster hebben zien opgaan’. Ze worden bij koning Herodes ontboden en krijgen het verzoek om de geboorte van Jezus te onderzoeken. Daarop volgen ze de ster die ze naar Bethlehem leidt waar Jezus is geboren in een stal. Eenmaal aangekomen geven ze hem geschenken en besluiten ze niet naar Herodes terug te keren. De aanbidding van de drie wijzen is een veel geportretteerde gebeurtenis, die in de kunst is ontwikkeld tot een iconisch tafereel met vaste elementen.

Edward Burne Jones – the Star of Bethlehem (detail)

Wie waren de koningen?
In de Bijbel staat beschreven dat de wijzen uit het oosten kwamen. Maar het heilige boek geeft geen informatie over wie deze koningen precies waren. Toch heeft zich in de loop der jaren in de schilderkunst een vast patroon ontwikkeld waarop de wijzen worden afgebeeld. Aan de hand van het schilderij “the Star of Bethlehem” van Edward Burne Jones proberen we de Drie Koningen beter te begrijpen. Ondanks dat Edward Burne Jones zijn eigen stijl kiest van koningen in Middeleeuwse gewaden in een bosrijke omgeving, houdt hij zich grotendeels aan de conventies.

De wijzen Caspar, Melchior en Balthasar hebben ieder een eigen afkomst. Caspar was een jonge blanke man, die afkomstig was uit India. Melchior komt uit Perzië en was van middelbare leeftijd. Balthasar heeft een donkere huidskleur en wordt vaak weergegeven als een wat oudere man die afkomstig zou zijn uit Babylon. De verscheidene afkomst en uiterlijkheden van de drie wijzen symboliseren dat de hele wereld eer betuigt aan de pasgeboren zoon van God. In het schilderij van Edward Burne Jones zijn de wijzen inderdaad verschillend van leeftijd en van huidskleur.

Edward Burne Jones – the Star of Bethlehem detail)

Waarom gaven ze goud, mirre en wierook?
Volgens de Bijbels tekst kreeg Jezus van de koningen drie geschenken: goud van Melchior, mirre van Caspar en wierook van Balthasar. Het zijn niet de cadeaus die uzelf mee zou nemen naar een kraamvisite. Meer dan cadeaus aan het kindje, moeten de geschenken gezien worden als symbolen: Goud staat voor de koninklijke status van Jezus, wierook voor zijn goddelijkheid en mirre voor zijn menswording. Al heeft Sint Bernardus van Clairvaux een meer wereldlijke interpretatie bedacht: goud om de armoede te verlichten, wierook om de stank uit de stal te verjagen en mirre om het kind te verzorgen.

The Star of Bethlehem
In 1886 maakte Edward Burne Jones een ontwerp voor een wandtapijt waarop de drie koningen staan afgebeeld. Het tapijt werd gemaakt door Morris & Co voor Exeter College in Oxford. Vanwege de populariteit van de afbeelding werden er uiteindelijk meerdere versies geweven en vroeg het Birmingham Museum of Burne Jones van het ontwerp ook een schilderij kon maken. Het werd het grootste aquarel van de 19e eeuw en is tot op heden in het museum te zien.

Edward Burne Jones – the Star of Bethlehem (detail)

Burne Jones was een kunstenaar die werkte in de stijl van de pre-rafaëlieten, een Engelse kunstenaarsgroep die streefde naar eenvoudige en realistische kunstwerken. Qua kleuren, techniek en compositie gingen de pre-rafaëlieten hiermee terug naar de kunst van vóór Rafaël. In “The Star of Bethlehem” is dit bijvoorbeeld goed te zien in het gezicht van Maria, die dezelfde versimpelde vorm en kleur heeft als vroeg-Italiaanse kunst. Edward Burne Jones heeft zich bij het schilderen ook laten inspireren door de Vlaamse meesters uit de 15e eeuw, dit is te zien in de wijze waarop de gewaden van de Wijze zijn geschilderd. De kroon die voor Melchior op de grond ligt, is gebaseerd op de kroon van Maria die Jan van Eyck schilderde in zijn Lams Gods.

Pre-rafaëlitische kunstenaars waren dol op symboliek. In dit schilderij is bijvoorbeeld een engel te zien met de ster in haar handen die de koningen gevolgd hebben om bij Jezus te komen. De ster hoog aan de hemel is een symbool voor het goddelijke. De koningen hadden het geloof dat ze door de ster te volgen ‘de verlosser’ zouden vinden. Volgens de symboliek volgen gelovigen het licht van God om bij hem te zijn, zoals de ster aan de hemel en zo is het bezoek van de Drie Koningen het begin van het geloof in Jezus Christus.

//Vensters stelt zijn eigen Kunstbijbel samen! Verspreid over het jaar staat Vensters stil bij christelijke feest en gedenkdagen en vertelt aan de hand van kunstwerken de verhalen uit het Nieuwe Testament. Lees met ons mee en ontdek de symboliek en de geschiedenis van de Bijbelse kunst!

de Schreeuw – Edvard Munch

We gebruiken emoji dagelijks in onze whats-app berichtjes om onze emoties weer te geven. Tussen de lachende, huilende en knipogende gezichtjes zit ook één emoji die geïnspireerd werd op een wereldberoemd schilderij. Weet jij welke emoji dit is?

In 2010 werd de “Schreeuwend Gezicht van Angst” toegevoegd aan het Emoji pakket van de meeste aanbieders. Hoewel ieder platform zijn eigen emoji heeft, lijkt deze emoji in de meeste gevallen op het schilderij de Schreeuw van Edvard Munch. De emoji wordt door veel gebruikers daarom ook de “Schreeuw-emoji” of de “Munch-emoji” genoemd, al prefereren sommigen “Home alone-emoji” als verwijzing naar Macaulay Culkin uit de Home Alone films.

De “Munch-Emoji”

Het grootste misverstand over de schreeuw
Edvard Munch zelf heeft altijd gezegd dat de Schreeuw verwijst naar ‘de schreeuw van de natuur’, die de persoon hoort/voelt. De man op schilderij schreeuwt dus zelf niet, maar dekt juist zijn oren af voor de schreeuw van zijn omgeving. Munch had last van depressies en stemmingswisselingen en misschien wel daarom heeft hij de intensiteit van de angst zo goed weten te vangen in het schilderij.

De emoji die gebaseerd is op de Schreeuw wordt meestal gebruikt om een geschrokken of angstige emotie over te brengen. Al blijkt uit onderzoek dat mensen dezelfde emoji vaak heel verschillend interpreteren en in andere situaties gebruiken. Toch zal er waarschijnlijk niemand zijn die deze emoji gebruikt als verwijzing naar ‘de schreeuw van de natuur’. Ik heb tenminste nog nooit zo’n berichtje gehad.

Waarom is de schreeuw zo beroemd geworden?
De Schreeuw van Edvard Munch is een van de meest iconische schilderijen aller tijden. Munch schilderde in totaal vier versies van het werk, waardoor het op meerdere plekken tegelijkertijd tentoon werd gesteld en bekendheid kon opbouwen. Andy Warhol raakte geïnspireerd door het werk en maakte zelfs meerdere prints van de Schreeuw in allerlei verschillende kleurcombinaties. Vooral toen het werk in de jaren 70, 80 en 90 in verschillende media werd gebruikt, zoals op boeken en in televisieseries werd het schilderij snel beroemd. De meest bekende referentie naar de Schreeuw is het masker in de film-serie Scream.

In 1994 werd de schreeuw gestolen uit de Nasjonalgalleriet in Oslo op de openingsdag van de Olympische Spelen in Noorwegen. De dieven lieten ironisch een briefje achter met “Bedankt voor de slechte beveiliging”. Gelukkig werd het schilderij drie maanden later teruggevonden en is het sindsdien -beter beveiligd- weer in het museum te zien.

Toch was dit niet de laatste diefstal van de schreeuw in Noorwegen. Een andere versie werd namelijk in 2004 gestolen uit het Munch museum samen met de Madonna, een ander topstuk van Edvard Munch. Uiteindelijk werden de schilderijen in 2006 licht beschadigd teruggevonden en werden de dieven veroordeeld. Na restauratie en een flinke beveilingsupdate voor het Munch museum, zijn de werken sinds 2008 weer te zien. Beide diefstallen hebben voor veel media-aandacht gezorgd en een verdere bekendheid van het schilderij.

Kunst-emoji van Cantor Fine Art (www.cantorfineart.com)

Emoji als kunstvorm!
Tot op heden is de Schreeuw van Edvard Munch het enige schilderij waarop een emoji is gebaseerd. Maar natuurlijk nodigt kunst uit om meer Emoji’s te maken! Cantor Fine Art, een kleine galerie uit Los Angeles in Californië, heeft daarom een hele reeks eigen kunst-emoji ontworpen! In bovenstaande afbeelding zijn enkele van de meest grappige van hun ontwerpen verzameld. Hoelang zou het nog duren voordat Google, Apple en Facebook meer kunstwerken toevoegen aan hun software?

Wilt u ook in 2017 geen artikel missen van //Vensters – online kunstmagazine? Like ons dan ook op Facebook!

Staat u ook weleens in een museum voor een wereldberoemd kunstwerk en denkt u bij uzelf: Waarom is nou juist dit kunstwerk zo bijzonder? //Vensters gaat op onderzoek uit naar de oorsprong van de faam van enkele van de meest beroemde kunstwerken ter wereld in serie Wereldfaam.

Dirck van Delen – Beeldenstorm in een Kerk

Rond 1525 werd in Leeuwarden Hans Vredeman de Vries geboren. De Vries was architect en kunstenaar met een geweldig gevoel voor perspectief en compositie. Hij introduceerde de Italiaanse bouwstijl in Nederland en ontwikkelde eigenhandig een nieuw genre binnen de Nederlandse schilderkunst: architectuur. Na zijn dood zouden tientallen navolgers zich toeleggen op de genre en uitsluitend kerken en andere gebouwen schilderen.

In de Gouden Eeuw gaan rijke Nederlanders steeds meer geld uitgeven aan kunstwerken. Naast portretten, stillevens en landschappen ontstaat er hierbij interesse voor schilderijen van kerken. Waar Hans Vredeman de Vries vooral architect was, legden zijn sommige van zijn leerlingen zich geheel toe op de schilderkunst. Zijn belangrijkste leerling was Hendrick van Steenwijk de Oudere, die werkte in Antwerpen en Frankfurt. Na zijn dood nam zijn zoon het atelier over en verhuisde naar Nederland, waar deze Hendrick van Steenwijk de Jongere het genre verder uitbouwde en één van de eerste architectuurschilders van Nederland werd. 

De vroegste architectuurschilderijen zijn vaak fantasie-gebouwen. Rond 1620 maakte Bartholomeus van Bassen in Delft en Den Haag barokke interieurs, waarin hij op geoefende wijze de regels van het perspectief toepaste. Vaak benadrukt hij dit door zuilengalerijen of vloertegels in zijn schilderijen. Bartholomeus van Bassen schilderde meestal voorstellingen van prachtige bouwwerken die niet echt bestaan.

Dirck van Delen gaat ook schilderijen maken in de stijl van Van Bassen. Van Delen is lid van het schildersgilde van Middelburg en woont in Arnemuiden, waar hij zelfs burgemeester wordt. Zijn werken bestaan voornamelijk uit kerkinterieurs, waarbij hij soms bestaande objecten aan verzonnen kerken toevoegde. Een goed voorbeeld hiervan is zijn schilderij van het praalgraaf van Willem van Oranje: het graf bestaat echt, maar de kerk ziet er anders uit. Daarnaast is Van Delen bekend omdat hij het enige bekende schilderij van de beeldenstorm heeft gemaakt. Opnieuw is dit geen realistische afbeelding van een bestaande kerk, maar een verzonnen compositie.

In tegenstelling tot Van Delen en Van Bassen, kiest Pieter Saenredam voor een preciezere benadering. Saenredam brengt bezoeken aan bestaande kerken, waar hij veel schetsen maakt. Later gebruikt hij deze schetsen om een soort compositietekening van de kerk te maken, waarin hij perspectieflijnen en zichtlijnen uitwerkt. Deze gedetailleerde tekening zet hij dan uiteindelijk om in een schilderij, vaak in sobere kleuren. Saenredam’s werken zijn getrouwe weergaven van protestantse kerken in de Gouden Eeuw en daarom zeer geliefd.

In Delft en later in Amsterdam werkte Emanuel de Witte, die zich ook specialiseerde zich in kerkinterieurs. Zijn werken zijn vaak sfeervoller dan de steriele werken van Saenredam. De Witte speelt met de lichtval in schilderijen en kiest voor donkere hoekjes en uitgelichte details. Op het eind van de Gouden Eeuw werden de kerkinterieurs steeds minder geliefd en werden vaker bouwwerken van buitenaf geschilderd. Bouwkunst blijft in de eeuwen daarna een terugkerend thema in de schilderkunst, toch wordt het nooit meer zo populair als in de Gouden Eeuw.

De architectuurkunst uit de Gouden Eeuw is onder meer te zien in het Rijksmuseum in Amsterdam, het Mauritshuis in Den Haag en het Museum Boijmans van Beuningen in Rotterdam.

In de serie ‘Profiel van de Gouden Eeuw‘ wordt aan de hand van profielen van de belangrijkste Nederlandse kunstenaars een overzicht gegeven van de Nederlandse schilderkunst in de Gouden Eeuw. Deze serie zal de belangrijkste Nederlandse kunstenaars uit de 16e eeuw behandelen, die het gezicht vormen van de Nederlandse schilderkunst uit deze tijd.

Lopend door een museum voor moderne of hedendaagse kunst denken mensen soms: ‘Dit had mijn kind ook kunnen maken!’ of ‘Wat maakt dit werk nou kunst?’ //Vensters gaat in een nieuwe serie daarom op zoek naar de achtergronden bij belangrijke recente kunstwerken en laat zien dat je kinderen deze kunstwerken niet hadden kunnen maken. Vandaag het eerste deel: Equilibrium Tank van Jeff Koons.

In de zaal staat een groot aquarium tot aan de rand gevuld met water en met precies in het midden drie basketballen. Hoe blijven die ballen daar zweven? Waarom zou je basketballen tentoonstellen? Twee vragen die zomaar kunnen opkomen bij het zien van Jeff Koons’ Total Equillibrium Tank uit de Tate collectie. Koons maakte een serie van deze aquariums in 1985 en de werken groeiden uit iconen uit zijn oeuvre.

Een Moeilijk Evenwicht
Het antwoord op de eerste vraag had Jeff Koons zelf ook niet meteen paraat, toen hij het concept bedacht om basketballen in water te laten zweven. Hij schakelde de Nobelprijswinnaar en natuurkundige Richard P. Feynman in om hem te helpen met deze onmogelijke opgave. Samen bedachten ze een slimme oplossing.

Het aquarium werd voor de helft gevuld met heel erg zout water en daarin werden de basketballen geplaatst die zelf vol zitten met gedestilleerd water. Als de ballen op het water drijven, wordt de rest van de tank gevuld met gedestilleerd water. De ballen zweven nu precies op de grenslijn van het zoute en het niet-zoute water. Maar over tijd zullen het zoute en het niet-zoute water langzaam mengen en raakt het evenwicht verstoord. De ballen zakken dus binnen enkele maanden naar de bodem van de tank. De illusie van de zwevende ballen is dus maar van tijdelijke aard en moet iedere paar maanden opnieuw worden gemaakt.

Kunstgeschiedenis
In 1917 stelde Marcel Duchamp voor het eerst een urinoir tentoon, waarop hij de handtekening R. Mutt had gezet. Een object uit het dagelijks leven was hiermee opeens kunst geworden. Duchamp noemde dit een ‘readymade‘ en introduceerde hiermee een nieuwe kunstvorm: appropriation art ofwel toe-eigeningskunst. Alledaagse objecten of bestaande kunstwerken krijgen hierbij een nieuwe vorm of betekenis. Bekende voorbeelden zijn de Campbell soepblikken van Andy Warhol of Mona Lisa met een snor van Marcel Duchamp.

In de jaren 60 gingen Pop Art kunstenaars afbeeldingen en objecten gebruiken uit de Pop Cultuur: Andy Warhol maakte zeefdrukken van Marilyn Monroe, Roy Lichtenstein schilderde strips en Claes Oldenburg produceerde gigantische bowlingballen. Steeds vaker werden afbeeldingen uit ‘lage cultuur’, zoals film of televisie, gebruikt in de ‘hoge cultuur’ van de kunst. Jeff Koons maakte van deze vermenging zijn handelsmerk en zijn werk wordt daarom vaak neo-pop genoemd.

‘Three Ball Equilibrium Tank’ is zowel Pop Art als Appropriation Art. De drie basketballen worden normaal gebruikt in de Amerikaanse NBA en worden nu door ze in een aquarium te plaatsen opeens verheven tot kunst. Tegelijkertijd mengt hij het ‘lage’ amusement van de NBA met de ‘hoge’ belangstelling voor de kunst. Hiermee laat hij zien dat de waardering die we iets toekennen subjectief is en zet hij bezoekers aan het denken over hoge vs. lage kunstvormen.

Jeff Koons – Total equilibrium tank and Life Boat

Tentoonstelling
Jeff Koons stelde in 1985 zijn Total Equillibrium Tank voor het eerst tentoon in de International With Monument Gallery in New York. Zijn perfect zwevende basketballen combineerde hij hier met bronzen beelden van reddingsboten en zwemvesten. Doordat de beelden van brons zijn, zouden ze in het water vanwege hun gewicht zeker zinken. De reddingsboot zou drenkelingen doden in plaats van redden. De omkering van de gewichtsloze basketbal en de topzware roeiboot zetten de wereld op zijn kop.

Koons noemde de basketballen met hun perfecte evenwicht ‘het ultieme bewustzijn’ en door dit te combineren met ‘de zekere dood’ van de reddingsboot, laat hij zien hoe kwetsbaar ons leven is, zelfs als we het ultieme evenwicht bereiken. Aan de muren van de tentoonstellingsruimte plaatste hij posters van NBA basketballers. De NBA spelers worden zo een symbool voor de commercie, die ons probeert te verleiden en uit evenwicht te brengen.

De total equilibrium tank was oorspronkelijk dus onderdeel van een dynamische tentoonstelling vol symboliek en verschillende interpretaties. Tegenwoordig wordt de installatie vaak los getoond en gaat deze diepgang een beetje verloren. Wat overblijft zijn drie ‘magisch’ zwevende basketballen, die nog altijd veel bewondering verdienen, want evenwichtig zweven doen ze maar voor even…

Lopend door een museum voor moderne of hedendaagse kunst denken mensen soms: ‘Dit had mijn kind ook kunnen maken!’ of ‘Wat maakt dit werk nou kunst?’ //Vensters gaat in de serie ‘Hedendaagse Kunst Begrijpen’ daarom op zoek naar de achtergronden bij belangrijke recente kunstwerken. Hier vind je een overzicht van alle bijdragen.

Koninklijk Museum voor Schone Kunsten in Brussel

Het dak lekt, schilderijen hangen in donker en de moderne kunst collectie zit in het depot. De Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België is het belangrijkste museum van het land, maar de schilderijen hebben te leiden onder belabberde condities. Wie redt Rubens, Rembrandt en Brueghel van het Belgisch wanbeleid?

Stel je beheert een museum met de grootste kunstschatten van het land en er zit een gat in je dak; Wat doe je dan? Je zou alle belangrijke eeuwenoude kwetsbare schilderijen kunnen verwijderen en de lekkende zalen afsluiten. Je zou meteen een reparatieteam laten komen en het lek herstellen. Je zou natuurlijk ook gewoon een paar emmertjes kunnen neerzetten en wachten tot de overheid met geld komt voor een reparatie. U mag raden wat het Belgisch Museum voor Schone Kunst deed…

Tonnen voor lekkage in de Rubenszaal

Lekkage
In februari 2016 werden na storm verschillende lekken het dak van oude Palais des Beaux Arts geconstateerd. In allerijl werden 16 werken geëvacueerd, werden emmers in de zalen geplaatst en werd er een spoedreparatie beloofd. Nu bijna een jaar later staan de emmers er nog steeds en is het aantal geëvacueerde werken verder opgelopen. Bordjes bieden excuus voor de situatie en benadrukken dat het museum afhankelijk is van de rijksgebouwendienst om maatregelen te nemen.

Het is niet de eerste keer dat het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten met lekkages te maken heeft. Het grote glazen dak van het Palais des Beaux Arts kampte in 2013 ook al met lekkages, waardoor een tentoonstelling met werk van Rogier van der Weyden voortijdig moest worden afgebroken. In 2009 was er bovendien al eens een lekkage in het depot van het museum. Toch hangen er anno 2017 nog steeds topstukken van Rubens en Jordaens onder het lekkende dak. Ongetwijfeld zullen de werken niet direct onder de waterdruppels hangen, maar het geeft te denken wat de effecten zijn op de luchtvochtigheid in de zalen.

Verwijderde werken vanwege lekkage

Renovatie
Het museumgebouw uit 1887 schreeuwt om een renovatie. De zalen ogen oud en versleten en de verlichting in het museum is ronduit slecht. De zalen rondom de centrale hal worden van een afstand belicht met een soort gigantische bouwvakkerslampen in plaats van dat de werken afzonderlijk worden uitgelicht. In de kleine hoekjes die zich achter de classicistische zuilen bevinden, hangen de werken gewoon in het donker.

De taferelen doen denken aan een dorpsmuseum met wat schilderijtjes van een vergeten lokale kunstenaar. Het is schande dat het Koninklijk Museum van Schone Kunsten zijn dure collectie van Bruegel, Van Dyck, Bouts en andere topkunstenaars aan deze condities blootstelt. Toch lijkt er geen enkele politieke wil om aan deze situatie een einde te maken. Er komt geen extra geld en het museum krijgt ook niet de vrijheid om commerciële partnerschappen aan te gaan. De lekkages zullen ongetwijfeld binnenkort weer worden opgelapt, maar het lijkt wachten op het volgende gebrek aan dit verouderde gebouw.

Bouwvakkerslampen belichten de zalen

Museum voor Moderne Kunst
De surrealistische taferelen in het grootste museum van België sluiten goed aan bij de kunstwerken in het Magritte Museum en het Fin de Siècle Museum, die ook in het gebouw huizen. Deze twee -museums in een museum- werden in de afgelopen tien jaar geopend en zorgden ervoor dat er geen ruimte meer was voor moderne kunst in het Belgisch nationaal museum. De prachtige collectie met Salvador Dali, Francis Bacon en Marcel Broodthaers huist tegenwoordig in het depot, op enkele losse werken na die als een soort treurige herinnering zijn achtergebleven.

Ondertussen heeft het Gewest Brussel plannen gepresenteerd om samen met het Centre Pompidou vanaf 2020 in een oude Citroëngarage een nieuw museum voor moderne kunst te openen. Samen met enkele privé-collecties moet dit een sprankelend nieuw museum voor moderne en hedendaagse kunst worden in Brussel. De werken uit de nationale collectie lijken hier door conflicten tussen de federale overheid en het gewest Brussel voorlopig geen plek te vinden. De overheid weigert simpelweg werken aan het gewest uit te lenen. Liever wordt  in de kelders van het verouderde gebouw een kleine tentoonstelling ingericht met een selectie moderne kunst. Het enige positieve wat daarover te zeggen valt, is dat de werken op verdieping -4 in ieder geval geen last zullen hebben van een lekkend dak…

//Vensters heeft de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België gevraagd te reageren, maar het museum was niet bereikbaar voor commentaar.

Bent u ook altijd zo nieuwsgierig na die korte berichtjes in de krant? //Vensters geeft regelmatig het grotere verhaal bij het kunstnieuws uit de krant. Mooie anekdotes en uitgebreide achtergrondinformatie ondersteund door duidelijke afbeeldingen. Hier vindt u een overzicht van de belangrijkste bijdragen!

Robert Rauschenberg – Monogram

In de Tate Modern hangt dit voorjaar het bed van Robert Rauschenberg: een matras beschilderd alsof het een schildersdoek is. Het bed is onderdeel van een grote overzichtstentoonstelling van Robert Rauschenberg’s werk. Tijdens de tentoonstelling valt op dat Rauschenberg’s werk steeds verandert zodra hij een nieuwe man ontmoet. Hoe de bedpartners van Rauschenberg zijn creativiteit stimuleerden…

Robert Rauschenberg studeerde aan de Académie Julian in Parijs en het Black Mountain College in North Carolina in de tijd dat de moderne kunst werd gedomineerd door het abstract expressionisme van Pollock en Rothko. Het werk van Rauschenberg markeert de overgang van traditionele schilderkunst naar hedendaagse kunstvormen als collage, performance en installatie. De vernieuwingen van Rauschenberg zijn revolutionair en zelden is zo’n compleet overzicht van zijn werk te zien geweest als nu in Londen.

Robert Rauschenberg – Automobile tire print

John Cage – White Paintings
Bij zijn studie aan het Black Mountain College ontmoette Rauschenberg de jonge componist John Cage. Cage en Rauschenberg raakten bevriend en wisselden hun ideeën over kunst uit. Cage experimenteerde aan het begin van de jaren 50 met langdurige stiltes in zijn muziekstukken. In dezelfde lijn, maakte Robert Rauschenberg in 1951 White Paintings, schilderijen die enkel uit witte verf bestaan.

Robert Rauschenberg – White painting

Cage noemde de schilderijen van Rauschenberg ‘hypergevoelige schermen’ waarop schaduwen en stof onderdeel worden van de compositie. In navolging van Rauschenberg componeerde Cage 4’33, een stuk uit drie delen, dat enkel bestaat uit stilte. Ook hier wordt omgeving(sgeluid) onderdeel van de compositie.

Juist het experiment stond centraal in de werkwijze van Cage en Rauschenberg. Daarom hebben ze vaak meegeholpen aan elkaars werken. Samen met John Cage maakte Rauschenberg Automobile Tire Print waarbij hij verf smeerde op een autoband en Cage over een rol papier liet rijden. Volgens Rauschenberg was Cage de enige chauffeur die mee wilde werken aan zo’n gek kunst-experiment. Andersom maakte Rauschenberg voorwerpen die Cage gebruikte in zijn geluidsexperimenten. De White Paintings en Automobile Tire Print zijn beide te zien in de Tate Modern.

Robert Rauschenberg – Black Market

Cy Twombly – Combines
Na zijn tijd op Black Mountain College, studeerde Rauschenberg aan de Art Student’s League in New York, waar hij kennis maakte met Cy Twombly. In 1952 en 1953, maakten Twombly en Rauschenberg samen een lange reis door Italië. Ze bezochten de vele overblijfselen van de klassieke cultuur van de Romeinen. Tijdens hun reis werden de twee mannen naast kunstenaarsvrienden, ook geliefden van elkaar. Rauschenberg was net gescheiden van zijn vrouw en zou de rest van zijn leven alleen nog met mannen samenleven.

In Italië begon Rauschenberg curiosa te verzamelen die hij kocht op rommelmarkten. Hij maakte kleine kistjes, Personal boxes, waarin hij composities maakten van de gekochte objecten. Het was de eerste keer dat bestaande voorwerpen onderdeel werden van Rauschenberg’s werk. Deze nieuwe werkwijze had groot effect op zijn aanpak in de komende jaren. Terug in New York, ging Rauschenberg bestaande voorwerpen combineren met schilderijen. Hij noemde deze samengestelde kunstwerken Combines. Een bekend voorbeeld is bijvoorbeeld Black Market, waarbij een koffer met spulletjes aan een schilderij werd gehangen. Museumbezoekers konden zo zelf spullen meenemen en ruilen met de voorwerpen in de koffer.

Ook de beroemdste van Rauschenberg’s Combines staat op dit moment in Londen. Voor dit werk kocht Rauschenberg een Angora geit, die hij samen met een autoband en een collage van foto’s, kranten en schilderwerk combineerde tot één werk: Monogram. Lange tijd wist Rauschenberg niet goed hoe hij de geit onderdeel moest maken van zijn werk, maar met hulp van Jasper Johns maakte hij de huidige compositie waarin de geit een band op zijn rug kreeg.

Robert Rauschenberg – Retroactive II

Jasper Johns – Silkscreen
Jasper Johns en Robert Rauschenberg hadden een langdurige liefde. Het is misschien wel deze relatie waardoor Rauschenberg tegenwoordig vaak in een adem met Pop Art kunstenaars wordt genoemd. Johns was gefascineerd door symbolen van de Amerikaanse cultuur die hij ging naschilderen. Zo maakte Johns schilderijen waarin hij de Amerikaanse vlag schilderde bovenop collages van krantenpapier.

In deze tijd begon Rauschenberg silk screen afdrukken te maken. Net als Johns refereerde hij hierin naar de Amerikaans cultuur. Hij gebruikte afbeeldingen uit kranten en tijdschriften van bijvoorbeeld John F. Kennedy of van astronauten. Rauschenberg en Johns trokken veel op met John Cage en zijn partner en choreograaf Merce Cunningham. Deze twee homoseksuele kunstenaarskoppels innoveerde de kunst-, dans- en muziekwereld in de jaren 60 en beïnvloeden elkaars werk.

Overzichtstentoonstelling
In de Tate Modern zijn alle hoogtepunten uit het oeuvre van Robert Rauschenberg verzameld en daarmee is voor het eerst in 35 jaar een groot overzicht van zijn werk te zien. Het is indrukwekkend om te zien dat alle belangrijke werken naar Londen zijn gekomen, inclusief de eerder genoemde White Paintings en vele silk screens. Ook de meest beroemde en zeldzaam uitgeleende combines, zoals Monogram en Black Market zijn te zien in Londen. Zelfs de tekening van Willem de Kooning die door Rauschenberg werd uitgegumd (Erased de Kooning) en het grote bubbelende modderbad dat hij maakte, zijn naar Londen gehaald.

Robert Rauschenberg – Bed

De tentoonstelling in Londen is chronologisch ingericht en geeft een overzicht van Rauschenberg’s vroegste werken tot de werken die hij maakte vlak voor zijn dood. Na Londen zal de expositie doorreizen naar New York, waar het Museum of Modern Art ook extra aandacht zal geven aan de bijzondere relaties van Rauschenberg met Cage, Twombly, Johns en Cunningham.

Rauschenberg was een productieve kunstenaars met een open geest. Het retrospectief in Londen toont zijn ongekende pluriformiteit in materiaal en compositie. Alles komt samen in het bed van Rauschenberg, een matras als schildersdoek: het experiment van Rauschenberg’s kunst ontstond in bed.

Robert Rauschenberg
Tate Modern, Londen
t/m 2 april, 2017

Museum of Modern Art, New York
21 mei t/m 17 september, 2017

//Vensters bezoekt jaarlijks de belangrijkste tentoonstellingen in Nederland en brengt verslag uit op de website. Daarnaast kijken we ook regelmatig over de grens en bezoeken we tentoonstellingen in België, Duitsland, Frankrijk en Engeland. Een overzicht van alle verslagen is hier te vinden.

Het amfitheater van Palmyra met op de achtergrond het tetrapylon

Deze week werd bekend dat IS opnieuw grote vernielingen heeft aangericht aan de oude Romeinse stad bij Palmyra. Satellietbeelden laten zien dat het beroemde ‘Tetrapylon’ is opgeblazen en dat er grote beschadigingen zijn aan het amfitheater. Kan het Syrische leger de stad snel heroveren om verdere schade te voorkomen?

Enkele maanden geleden schreven we over de drie grootste verwoestingen van IS in Syrië en Irak. De Syrische regeringstroepen hadden op dat moment Palmyra heroverd, waardoor de schade goed zichtbaar was. Sindsdien is er veel gebeurd. Toen de regeringstroepen probeerden Aleppo in te nemen, bleef Palmyra verzwakt achter. Bij een nieuw offensief heeft IS hiervan gebruik gemaakt en Palmyra opnieuw ingenomen. Hierdoor zijn de Romeinse oudheden opnieuw in verkeerde handen.

Tetrapylon en Amfitheater
Rond de kerstdagen heeft IS opnieuw verwoestingen aangericht op het Romeinse erfgoed. Hierbij is het Tetrapylon volledig opgeblazen. Het tetrapylon was één van de meest markante restanten van de stad en werd door de Romeinen gebouwd op de belangrijkste verkeerskruising van de stad. Op iedere hoek van dit kruispunt waren vier kolommen neergezet, hiervan is nu nauwelijks iets over.

Ook werd er door IS schade aangebracht aan het amfitheater. Omdat het gebied nog steeds in de handen van IS is, kan niet goed bepaald worden waar de precieze schade uit bestaat. We zijn volledig afhankelijk van satellietbeelden en verhalen van mensen ter plaatse om er achter te komen wat er nog overeind staat.

Schade in Nimrud

Nimrud
In het vorig artikel beschreven we ook de schade in Nimrud en Nineveh. Destijds waren deze gebieden nog in IS-handen, maar ondertussen zijn deze gebieden bevrijd. De schade van IS in deze Iraakse gebieden blijkt nog veel groter dan eerder gedacht. Oudheden zijn opgeblazen en volledig plat gebulldozerd. Vertegenwoordigers van UNESCO zijn nu ter plaatse om de schade op te nemen. Het is op dit moment erg moeilijk te zeggen in hoeverre schade hersteld kan worden.

In musea wereldwijd wordt ondertussen veel aandacht besteed aan de schade in Syrië en Irak. In Parijs is op dit moment in het Grand Palais een grote videoprojectie van enkele oudheden te zien en in het Louvre Lens is een grote tentoonstelling over Mesopotamië te zien. Een replica van één van de triomfbogen uit Palmyra reist de hele wereld rond en werd neergezet in onder meer Londen en New York. Kunstliefhebbers proberen zo wereldwijd aandacht te blijven vragen voor de schade.

Bent u ook altijd zo nieuwsgierig na die korte berichtjes in de krant? //Vensters geeft regelmatig het grotere verhaal bij het kunstnieuws uit de krant. Mooie anekdotes en uitgebreide achtergrondinformatie ondersteund door duidelijke afbeeldingen. Hier vindt u een overzicht van de belangrijkste bijdragen!